چرا زلزله اخیر سوماترا سونامی به راه نیانداخت؟ / اینفوگرافیک

محمود حاج‌زمان: اغلب زمین‌لرزه‌هایی که در اقیانوس‌ها رخ می‌دهند در نواحی فرورانش اتفاق می‌افتند؛ مناطقی که در آنها یک صفحه تکتونیکی با فشار به زیر صفحه دیگر رانده می‌شود. با این وجود، کانون زلزله روز چهارشنبه، شکافی عمودی در پوسته اقیانوس در 400 کیلومتری غرب سوماترا بود. این شکاف تا نزدیک‌ترین ناحیه فرورانش یعنی شیار سوندرا فاصله زیادی دارد. شکاف‌های عمودی نیز معمولا چنین انرژی زیادی تولید نمی‌کنند.
به گزارش نیوساینتیست، جان مک‌کلاسکی، زمین‌شناس دانشگاه اولستر انگلستان می‌گوید: «از نظر علمی، این رخداد چشمگیری است.» مک‌کلاسکی متخصص لرزه‌شناسی اقیانوس هند است. وی به اتفاق سایر همکارانش مشغول انجام محاسباتی است تا دریابد که چه چیزی منجر به این رخداد غیرعادی شده است. هرچند که در همین ابتدا توضیح می‌دهد که جهت‌گیری عمودی این شکاف باعث شد این زلزله علی‌رغم قدرت زیاد، باعث وقوع سونامی نشود.
 

انرژی اندک
شکاف‌های عمودی مانند شکافی که دیروز از هم باز شد، در خط‌الراس‌های میان اقیانوسی شکل می‌گیرند؛ جایی‌که پوسته اقیانوسی ایجاد می‌شود. زمانی‌که پوسته تازه شکل گرفته از خط‌الراس جدا می‌شود، یک سری شکاف‌ها یا «گسل‌های تغییرشکلی» را ایجاد می‌کند که امتداد آنها عمود بر خط‌الراس است. در پوسته‌های اقیانوسی قدیمی‌تر که دیگر در محل خط‌الراس قرار ندارند، این شکاف‌ها عموما غیرفعال هستند. زمین‌لرزه صبح چهارشنبه به این دلیل اتفاق افتاد که یکی از این شکاف‌ها دوباره فعال شد.
زمین‌لرزه‌های گسل‌های تغییرشکلی از ابرضربه‌هایی که ایجاد می‌کنند کوچک‌ترند، خصوصا در مقایسه با ابرضربه‌هایی که در نواحی فرورانش رخ می‌دهند. این امر به آن دلیل است که گسل‌های ناحیه فرورانش به صورت مورب در پوسته ترد امتداد می‌یابند و در نتیجه قبل از رسیدن به پوسته چسبناک زیرین فاصله بیشتری را می‌پیمایند. گسل‌های تغییرشکلی مسیر کوتاه‌تری را تا رسیدن به پوسته زیرین طی می‌کنند. در نتیجه، انرژی رها شده در زمان لغزش گسل‌های عمودی عموما کمتر از زمین‌لرزه‌های فرورانشی است.
مک‌کلاسکی می‌گوید: «من باید این مساله را بررسی کنم، اما هرگز انتظار یک زلزله 8.7 ریشتری عمودی را نداشتم. ما هنوز در مرحله اطلاعات بسیار مقدماتی هستیم، اما اگر همه چیز به همین منوالی که اکنون به نظر می‌رسد پیش رود، یک رخداد شگفت‌آور برای چنین مکانیزمی به شمار می‌رود.»

زلزله بدون سونامی
شکاف‌های عمودی همچنین تمایل دارند تا باعث وقوع سونامی شوند. در نواحی فرورانش، زمین‌لرزه‌ها زمانی رخ می‌دهند که فشار فزاینده باعث شود تا یک صفحه به طور ناگهانی به سمت بالا بپرد. زمین‌لرزه زمستان 2011/1389 ژاپن در یک ناحیه فرورانش رخ داد و کف دریا را بین 10 تا 20 متر بلند کرد. در سال 2004 / 1383، زمین‌لرزه سوماترای اندونزی که در اثر شکافته شدن گسل فرورانشی سوندرا ایجاد شد، باعث شد تا میلیاردها تن آب حدود 5 متر به هوا بلند شود.
زمین‌لرزه‌ها بر روی شکاف‌های عمودی به این دلیل اتفاق می‌افتند که دو قطعه پوسته به صورت افقی، و بدون هیچ یا اندکی جابجایی افقی، با شدت از روی یکدیگر عبور می‌کنند. این صفحات تمایلی ندارند تا آب زیادی را بلند کنند.
اوایل صبح دیروز یک راهنمای شناور در خلیج بنگال گزارشی از عبور یک موج 30 سانتی‌متری ارسال کرد. به گفته مک‌کلاسکی، این دقیقا همان مقداری است که شما پس از زمین‌لرزه در یک شکاف عمودی انتظار آن را دارید. شکافی که از هم گسیخته شد ممکن است اندکی مورب باشد و اندکی حرکت عمودی ایجاد کرده باشد؛ و یا شاید باعث جابجایی یک ساختار توپوگرافی زیرآب همچون یک کوه دریایی شده باشد. چنین چیزی یک موج کوچک ایجاد کرده که به هیچ وجه مخرب و مرگ‌آور نیست.
 

چرا اینقدر بزرگ؟
پس چرا این زمین‌لرزه تا این حد بزرگ بود؟ مک‌کلاسکی و همکارانش مشغول کار بر روی چند نظریه هستند. اگرچه کانون لرزه مدل‌سازی شده زمین‌لرزه دیروز یک ناحیه فرورانشی نیست، اما نزدیک به یکی از آنهاست: شیار سوندرا. گسل‌ها در یک ناحیه بزرگ پراکنده‌اند، بنابراین این امکان وجود دارد که ابرضربه شیار سوندرا در طی این رخداد جابجا شده باشد.
همچنین این امکان وجود دارد که گسل عمودی، رو به عقب و در خلاف جهت، صدها کیلومتر به سمت اقیانوس هند شکاف خورده باشد. هر چه شکاف‌خوردگی بیشتر باشد، انرژی آزاد شده بیشتر است.
اگرچه این رخداد از نظر علمی از اهمیت زیادی برخوردار است، اما داده‌های اولیه نشان می‌دهد که غیرمحتمل است که تاثیر انسانی مهمی داشته باشد. به گفته مک‌کلاسکی، گسیختگی رو به عقب کاملا ایمن است؛ هیچ جزیره‌ای در آن جهت وجود ندارد.
حتی اگر این رخداد در بردارنده شیار سوندرا نباشد، مک‌کلاسکی می‌گوید که جای نگرانی وجود ندارد. مقادیر عظیم انرژی که در زمین‌لرزه 2004 / 1383 و زمین‌لرزه پیامد آن در سال 2005 / 1384 آزاد شد، به این معناست که ناحیه در آرامش قرار دارد.

 53275