مرمت ناشیانه مسجد ۶۰۰ ساله

مراغه به «شهر مسجدهای تاریخی و چوبی» در آذربایجان شرقی شهرت دارد، اما در سال های اخیر به دلیل کمبود اعتبار و برخی کم توجهی و بی مهری ها در مرمت و نگهداری از آنها، این شهر در آستانه از دست دادن یکی از جاذبه های تاریخی خود است.

مراغه با 10 مسجد شاخص تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی میراث، از نظر معماری اسلامی و میراث ماندگار معنوی، از جمله شهرهای صاحب سبک و شهرت در بین شهرهای مختلف کشور است.

سبک منحصر به فرد معماری و تزئینات زیبای به کار رفته در بنای داخلی و بیرونی مساجد این شهر که قدمت برخی از آنها به قرن هفتم، دوره ایلخانی، زندیه و صفویه می رسد، جاذبه ای برای گردشگران و علاقه مندان به فرهنگ، تاریخ و تمدن اسلامی است.

کاربرد هنرمندانه سنگ، آجر و چوب در ساخت بنا و تزئینات داخلی مساجد تاریخی مراغه در سبک های متفاوت، در طول قرن های گذشته الهام بخش ساخت مساجدی به همین سبک در شهرهای بزرگ تاریخی از جمله اصفهان دوره صفویه بوده است.

مساجد تاریخی مراغه مانند «مسجد قاضی»، «ملا معزالدین»، «شیخ تاج»، «شیخ بابا»، «ملا رستم»، «زری(ضریر)»، «ریحان»، «سفید (آق)»، «ملامحمود»، «طاق» و «شجاع الدوله»، نمونه هایی از سبک الهام بخش معماری اسلامی را در خود به یادگار دارند.

در این میان «مسجد سفید» به عنوان یکی از مساجد شاخص و تاریخی این شهر که قدمت آن به دوره صفویه و شاه طهماسب صفوی باز می گردد، در سال 1382 به شماره ثبتی 9185 در فهرست اثار ملی کشور ثبت شده است.
معماری و شکل هندسی این مسجد مستطیل بوده، عرض آن دو برابر طولش و دارای سه ستون چوبی مقرنس کاری شده با پای ستون های سنگی و سقف نقاشی شده است.

نوررسانی «مسجد سفید» از طریق 2 پنجره بزرگ جناغی شکل در دو جبهه جنوبی و چند پنجره کوچک در جبهه شرقی انجام می شود.

سرستون ها و شاه تیرها، تیرها و پرده های چوبی این مسجد همگی دارای انواع طرح های اسلیمی و ختایی با آبرنگ بوده و زیبایی خاصی به این بنای تاریخی می دهد.

قرار گرفتن این مسجد تاریخی در مسیر احداث خیابان 120 متری در حال احداث جام جم از 15 سال پیش تاکنون، این اثر تاریخی و میراث ماندگار گذشتگان را در معرض آسیب های جدی قرار داده است.

با وجود اینکه برخی اقدامات عمرانی و فنی برای جلوگیری از فرونشست این اثر انجام شده، لیکن ساخت و ساز مجتمع های بزرگ و کوچک مدرنی که با نام سنتی در کنار آن ساخته شده، این اثر تاریخی را بیش از پیش تحت الشعاع خود قرار داده است.

ساماندهی و مرمت این بنای تاریخی از حدود 14 سال پیش آغاز شده و هم اکنون به گفته مسئولان میراث فرهنگی از 95 درصد پیش فیزیکی برخوردار است.

اما مرمت های انجام شده با وجود کارشناسی های انجام شده، چنگی به دل نمی زند و فاقد روح و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است.

استفاده از مصالح امروزی چون آهن و سنگ های گرانیتی در مرمت پنجره ها و دیوارهای آن همه نشان از تعجیل و عدم توجه به اصولی است که باید در زمینه مرمت آثار تاریخی رعایت شود.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراغه با اشاره به اجرای طرح مرمت این اثر تاریخی گفت: اجرای این طرح به دلیل کمبود اعتبارات با وقفه ای طولانی همراه بود، لکن از سال 95 با مشارکت میراث فرهنگی و بخش خصوصی (آتی ساز) با هشت میلیارد ریال سرعت گرفت و در حال تکمیل است.

یعقوب طالبی با بیان اینکه هم اکنون مرمت مسجد تاریخی «مسجد سفید»از 95 درصد پیشرفت فیزیکی برخوردار است افزود: مرمت این اثر تاریخی با تکمیل بخشی از محوطه ضلع شرقی این بنا به زودی به بهره برداری می رسد.
وی با اشاره به نحوه مرمت این مسجد تاریخی اضافه کرد: هزینه بر بودن و لزوم استحکام بنا در بخش داخلی موجب استفاده از برخی مصالح غیرسنتی از جمله آهن و گرانیت شده است.

مدیرعامل «انجمن تاریخ پژوهان مراغه» نیز در این خصوص اظهار داشت: پاشنه آشیل احیای آثار تاریخی مراغه، عدم وجود دفتر فنی و ناظر مقیم و امور حقوقی میراث فرهنگی در این شهر تاریخی است.

محمد مشتری افزود: عدم حضور این کارشناسان در سال های اخیر، زمینه ساز احیای آثار فاخر تاریخی را بدون درنظر گرفتن شرایط مرمت و نیز وجود مشکلات عدیده در این زمینه شده است.

کارشناس باستان شناسی و حوزه آثار تاریخی در زمینه مرمت «مسجد سفید» نیز در این مورد گفت: در مرمت بناهای تاریخی باید حفظ اصالت بنا در آثار تاریخی چون رعایت شود.

سیدهادی موسوی افزود: مرمت انجام شده در بنای مسجد سفید بیشتر نوسازی بوده تا مرمت، لیکن انجام کار مرمت این گونه آثار تاریخی باید توسط کارشناسان خبره انجام گیرد.

وی ادامه داد: برای نمونه در احیای مسجد شجاع الدوله این شهرستان، بخش کوچک باقی مانده از بنای تاریخی آن حفظ و در کنار آن سایر بخش ها با تاسی از شیوه معماری آن مرمت شده و این در حالی است که این امر در مرمت مسجد سفید مورد غفلت قرار گرفته است.

وی اضافه کرد: متاسفانه سردر ورودی (هشتی) تاریخی این مسجد برای استفاده در قالب پیاده رو خیابان جام جم، عقب کشی شده و اصالت خود را از دست داده است.

وی افزود: به دلیل مرمت این اثر تاریخی، ساختار هندسی این بنا از دست رفته و تنها چیزی که اصالت آن حفظ شده، بلکه فقط ستون ها و سقف چوبی آن است.

توجه بیش از پیش به مرمت آثار تاریخی و میراث های ماندگار فرهنگی که یادگاری از گذشتگان و جاذبه ای برای گردشگری است، همت مسئولان و متولیان امر را می طلبد.

بی مهری نسبت به این آثار می تواند سرنوشت تلخی چون ساماندهی ناشیانه برج های تاریخی دوقلوی مراغه و یا خاک خوردن و در آستانه تخریب قرار داشتن آثاری چون معبد مهر، رصدخانه و سایر مساجد، پل های تاریخی و امکان تاریخی را در پی داشته باشد.

بیش از 500 اثر ثبتی و حفاظتی در مراغه وجود دارد و برخی از مساجد چوبی این شهر تاریخی از جمله ملامعزالدین، ملارستم، زری(ضریر)، قاضی، ریحان و سفید از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

مساجد طاق گنبدی شجاع الدوله و دروازه مراغه نیز از دیگر مساجد جذاب این شهر برای بازدید علاقه مندان به آثار و ابنیه های تاریخی است.

شهرستان مراغه با حدود 515 اثر تاریخی و تپه شناسایی شده جزو 10 شهر دارای بافت غنی تاریخی و فرهنگی در کشور محسوب می شود که از این تعداد حدود 300 اثر تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

46