راه راست برای شاه سلطان حسین صفوی

راه راست، عنوان رساله ای است در اصول دین که در روزگار شاه سلطان حسین صفوی، توسط فردی به نام محمد باقر بن محمد حسین طبیب نوشته شده است. رساله های اصول دین، در تمام ادوار تاریخ از طرف همه فرقه های مذهبی فراوانند، چرا که رساله هایی هستند مورد نیاز عامه مردم، و علاوه بر این که باید به زبان روز نوشته شوند تا مردم عادی از آنها استفاده کنند، می باید مطابق دیدگاه های رایج کلامی در سطح کلان و نخبگان هم قابل استفاده یا دست کم قابل تأیید باشند. از نظر سبک و سیاق نگارش و مطابقت با اصول، نباید از موج های فکری رایج زمان غافل ماند، این که به هر حال، در هر دوره، مسائلی و گرایشهای مطرح شده و روی باورهای عمومی تأثیر می گذارد. این که مثلا جنبش ضد فلسفی حاکم بر جو فکری زمانه باشد، یا طرفداری از فلسفه، به هر دلیل، طبیعی است که روی رساله های اصول دین، اثر خود را می گذارد.

در دوره اخیر صفوی، همزمان با غلبه نگرش اخباری، منازعه ای در سطح همین رساله ها، در این که از باورهای فلسفی ـ کلامی قدیمی نشأت بگیرند یا مانند آثار مرحوم مجلسی، به ترجمه احادیث بپردازند، وجود داشت. اصولا، ساختار تفکر شیعی، از قرون درازی پیش از این دوره، بر اساس نگرش کلامی طراحی شده بود. این وضع، از بغداد قرن چهارم به بعد در شکل دهی به ساختار کلامی و عقلی در حوزه های علمی شیعه حضور داشت و در مکتب حله و سپس نجف قدرت یافت. خواجه نصیر و سپس علامه حلی، این روال را استوار کردند و این میراث، سپس، به دوره صفوی رسید.

تا نیمه های صفوی، مبانی کلامی دوره میانه اسلامی، در رساله های اعتقادی ادامه یافت، و در نیمه دوم، اخباری گری به آرامی به کنار زدن آن مشغول شد. چندین دهه فعالیت محدثان که اوج آن فعالیت های علامه مجلسی بود، و البته خودش ضمن اخباری بودن، تحت تأثیر و زیر سیطره ساختار کلامی بود، جایی برای اصول دین به روش و سبک اخباری را ایجاد کرد. اما با این حال، نه فلسفه خوانی تعطیل شد، و نه آن مبانی تغییر عمده ای یافت. در سه چهار قرن اخیر، به خصوص در دو قرن گذشته، به دلیل ورود شبهات جدید فکری، باز هم تمسّک به ساختار فلسفی ـ کلامی قدیم را برای دفاع از اصول دین، تقویت کرده و جریانهای معارض از نوع آنچه می توان به آنها اخباری گفت، توسعه محدودی یافته اند.

رساله راه راست که بسیار کم شناخته شده، و از آن نسخ منحصر بفرد مانده، و حتی در ذریعه هم یادی از آن نیست، از رسائل کلامی این دوره به حساب می آید. در مقدمه اش آمده است: «و بعد: بر خرد بصیر خبیر پوشیده نیست که معرفت حق سبحانه و تعالی، ثمره دانش و بینش اهل ایقان است، و ایمان، به اتفاق علما و دانشمندان عقلا در این مطلب عُظمی، لابد است از دلیل و برهانی که سبب اطمینان قلب و جمعیت خاطر گردد، بنابرین، این بخاطر فاطر پست پایه دودمان دانش در کارخانه آفرینش، المتجی بربّه، محمد باقر ابن محمد حسین الطبیب ـ عفی الله عنهما ـ رسید که مختصری که به ضبط اقرب باشد، و در نهایت وضوح، و هر یک از مطالب آن مشتمل بر دلیل عقلی، و مبتنی بر بیان و تبیانی که خداوند در محکمات قرآن مجید فرموده، و مبنی از دلیل و راهی که پیغمبر آخر الزمان و ائمه معصومین ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ در جوامع کلم بیان نموده اند، در اثبات واجب الوجود ـ تعالی شانه ـ و آنچه متعلق به آن است، به زبان فارسی در سلک تقریر و تحریر در آورده، تا همگی طوایف انام، از خواص و عوام، از آن محظوظ و بهره مند گردند.».

چنان که در عبارت بالا شاهدیم، بحث از «دلیل عقلی» ابتدا آمده و سپس استفاده از کلام خدا، رسول و امامان، پس از آن درج شده است. در همان ابتدا باید گفت، بکار بردن تعبیر «واجب الوجود» که نشانی است عمومی و ساده بر این که روش و مبانی کلامی خواهد بود، ما را با سبک کلامی نویسنده آشنا می کند.

وی سپس به رسم معهود کتاب را به شاه سلطان حسین تقدیم کرده، او را با القاب فراوان می ستاید:«و از آنجا که عادتی است قدیم، و رسمی کهن، و بر همگی و کافه ارباب دانش و بینش به ملاحظه احوال خویشتن ظاهر و روشن که هر کس را تمنّای آن که آنچه اعزّ داند، و تحفه شمارد، اهدا و اتحاف نماید به جانب برگزیده دوران و فرمان فرمای زمان این ... بضاعت نیز هوای آن بر سر افتاد که این رساله، منظور نظر ایستادگان پایه سریر گردون اعلی حضرت نواب همایون شاهی ظلّ اللهی عالمیان پناهی ملایک سپاهی، سلطان زمان شهنشاه دوران صاحب قران، کشور ستان سکندر شان سلطان نشان، خاقان اعظم پادشاه عالم، مالک رقاب امم، مولی ملوک العرب و العجم، زبده خاندان نبوّت و رسالت، خلاصه دودمان هدایت و ولایت، محبوب یزدان محبّ خاندان رحیم درویش نواز و جبار دشمن گداز، قره باسره ی [!] سلطنت و جهانبانی، غرّه ناصیه ی عظمت و کشورستانی، سالک مسالک جهانداری، راسم مراسم شهریاری رافع رایات کامکاری، بانی مبانی استواری، سکّه ذهب سروری، مروّج مذهب حق جعفری، درّ درج شهریاری، درّی برج بختیاری، عارج معارج رفیعه، ناصب مناصب جلیله، مظهر آیات حلیه، مظهر رایات علیه، مطلع انوار «الملک و الدین توأمان» مجمع آثار «إن الله یأمر بالعدل و الاحسان» باسط الامن و الامان، الخاقان بن الخاقان بن الخاقان، ابوالمظفر ابوالمؤید شاه سلطان حسین الموسوی الصفوی بهادر خان ـ اعلی الله تعالی ألویة ملکه و سلطانه و مدّ علی البریّة أظلة عدله و احسانه ـ گردد، مأمول چنان است که ان شاءالله این رساله که مسمّی است به «راه راست» و از اعتبار خالی است، نسبت به مؤلف به اعتبار مطالب آن که مقاصد عالی است، به درجه عالی از اعتبار رسیده، منظور نظر ذرّه پورر کیمیا اثر گردد.»

مولف پس از این مقدمات، فصل بندی کتاب را که با استفاده از عنوان «مطلع» ترتیب داده آغاز می کند. اولین عنوان «مطلع اول در اثبات واجب الوجود» است (فریم 6). روشن است که روش کلامی است و وی پس از ارائه ادله اثبات خدا، به ارائه آیاتی از قرآن، و سپس روایاتی از معصومین می آورد. ما با ادبیات مخالفان روش کلامی آشنا هستیم که اساسا با بکار بردن مفاهیم رایج در نوشته های کلامی مخالف هستند در حالی که در اینجا، اساس همان ادبیات است. بدین ترتیب مشاهده می کنیم که در این رساله، همان سبک کلامی قدیم با ترکیبی از آیات و روایات، مورد استفاده قرار می گیرد. مطلع دوم «در احدیّت واجب الوجود» است (فریم 10) نثر او در استفاده از استدلالهای کلامی و فلسفی آسان و چنان که در آغاز هم گفته بود، روش چنان است که خواص و عوام آن را درک کنند. مطلع سوم در «توحید واجب الوجود» است. (فریم 11) و سپس صفات واجب الوجود (16)، که به تفصیل از روایات و خطبه های امام علی (ع) هم استفاده می کند. سبک نویسنده، جنبه های تازه هم دارد و می کوشد صرفا در چارچوب های قبلی نمانده و از خود نیز شرح و بسطی با استفاده از تحلیل های عقلی و روایی داشته باشد. مطلع دهم در نبوت (فریم 50) پس از توحید آمده است. در اینجا شرحی در باره جایگاه نبوت و علت نیاز به نبی با توجه به ملاحظات اجتماعی و فسادهای جاری بدست داده است. مطلع یازدهم در امامت (فریم 55) دنباله آن آمده و علاوه بر اصل امامت، به اثبات امامت امامان هم پرداخته است. مطلع دوازدهم در باره معاد است (فریم 74) که کتاب با آن پایان می یابد. در مجموعه کتابچه ای کوتاه، با خطی خوش و عباراتی صریح و سلیس است که مطابق روش ترکیبی مولف در استفاده از کلام و حدیث، سعی کرده است برای عامه مردم یک کتاب «اصول دین» بنگارد و نام زیبای «راه راست» را بر آن نهاده است.