این شهر در طول دفاع مقدس چهار بار بین ایران و عراق دست به دست شد

 به دنبال عملیات غافلگیرکننده «والفجر 8 » و تصرف شهر استراتژیک فاو توسط رزمندگان اسلام و به هم خوردن توازن سیاسی - نظامی به نفع جمهوری اسلامی، رژیم عراق شیوه‌ای جدید برگزید و درصدد فعال شدن در جبهه زمینی و موضع تهاجمی برآمد و این استراتژی را بعد از اشغال مهران، «استراتژی دفاع متحرک» نامگذاری کرد.

عراق می‌کوشید با ادامه عملیات‌های خود، نقاط دیگری را تصرف کند. ادامه چنین وضعیتی می‌توانست عواقب وخیمی را هم از بُعد نظامی و هم از بُعد سیاسی برای جمهوری اسلامی ایران به دنبال داشته باشد. بر همین اساس، برای مقابله با حرکت جدید عراق، انجام عملیات برای آزادسازی شهر مهران و ارتفاعات آن مورد تاکید قرار گرفت.

استراتژی دفاع متحرک عراق بعد از بازپس گیری منطقه والفجر 9 (منطقه چوارتا) که از تاریخ 16 اسفندماه 1364 آغاز شد، در تاریخ 27 تیر ماه 1365، با آزادسازی مهران به اوج خود رسید و با ضربه سختی که دشمن در جریان این آزادسازی متحمل شد، پایان یافت.

از هنگام شروع تهاجم جدید ارتش عراق، وحدت و همدلی نیروهای رزمنده ایرانی به شکل زیبایی جلوه‌گر شد و برادران ارتشی، سپاهی و بسیج مردمی پا به پای هم در مقابل تهاجم دشمن به مقاومتی دلیرانه دست زدند.

حمله عراق به مهران

ارتش عراق، ساعت یک بامداد 27 اردیبهشت ماه 1365 در منطقه مهران دست به تهاجم زد و شهر و حومه آن و برخی از ارتفاعات منطقه را تصرف کرد. در این زمان واحدهای ارتشی،مرکب از 6 گردان پیاده و دو گردان زرهی، مسئولیت خطوط پدافندی را در این منطقه بر عهده داشت و نیروهای سپاه نیز پشتیبانی از این منطقه را به طور کامل بر عهده نگرفته بود.

اهداف عملیات

بازپس گیری شهر مهران و سلسله ارتفاعات قلاویزان و دستیابی به مرز و تأمین کل منطقه.

منطقه عملیات

این منطقه عملیاتی از جنوب به ارتفاعات قلاویزان، از شمال به ارتفاعات نمه کلان کوچک، از غرب به امتداد غربی ارتفاعات قلاویزان و پاسگاه مرزی بهران‌آباد و از شرق به جاده مهران - دهلران منتهی می‌شد.

پس از اشغال مهران، استحکامات و موانع متعددی توسط دشمن ایجاد شد. در محور شمالی (جاده ایلام - مهران و باغ کشاورزی) هفت ردیف مین همراه با کانال و بیش از پنج ردیف سیم خاردار رشته‌ای وجود داشت. در محور میانی (حد فاصل رودخانه گاوی و جاده دهلران - مهران) به لحاظ کوهستانی بودن منطقه، استحکامات نسبتاً ضعیف بود. در محور جنوبی (ارتفاعات قلاویزان) سنگرهای کمین و در بعضی شیارها، یک ردیف سیم خاردار و مین وجود داشت.

استعداد دشمن

منطقه مورد نظر برای عملیات، تحت مسئولیت «لشکر 17 » زرهی از سپاه دوم عراق بود. حفظ پدافندی این لشکر از رودخانه «کنجاپنجم» به سمت میان کوه امتداد می‌یافت. علاوه بر یگان‌های سازمانی این لشکر (تیپ‌های 70 زرهی، 59 زرهی و 705 پیاده) یگان‌های زیر نیز تحت امر آن بودند:

- تیپ‌های 433 ، 417 و 425 پیاده.

- تیپ 1 کماندویی و گردان کماندو لشکر 40 پیاده.

با شروع عملیات، یگان‌های زیر نیز وارد منطقه شدند:

- تیپ‌های 1 مکانیزه، 4 و 5 پیاده، 3 نیروی مخصوص، 2 و 10 زرهی از گارد ریاست جمهوری.

- تیپ‌های 71، 72 و 3 پیاده از لشکر 35 پیاده.

- تیپ‌های 501، 113، 95، 118 و 108 پیاده.

-تیپ 24 مکانیزه.

- تیپ‌های 2، 3 و 5 کماندو، گردان کماندویی لشکر 20 پیاده و گردان کماندویی لشکر 2 پیاده.

- تیپ 65 نیروی مخصوص.

- گردان‌های 763، 110، 15، 766، 217، 238، 53، 247 و 489 توپخانه.

قوای خودی

«قرارگاه نجف» هدایت نیروهای زیر را به عهده داشت:

- لشکر 27 محمد رسول الله (ص) با هفت گردان پیاده به علاوه گردان تانک.

- لشکر 17 علی ابن‌ابی طالب (ع) با سه گردان پیاده به علاوه یک گروهان تانک.

- لشکر 5 نصر با سه گردان پیاده.

- لشکر 25 کربلا با چهار گردان پیاده به علاوه یک گردان تانک.

- لشکر 10 سیدالشهدا (ع) با سه گردان پیاده.

- لشکر 41 ثارالله (ع) با چهار گردان پیاده به علاوه گردان تانک.

- تیپ مستقل 21 امام رضا (ع) با دو گردان پیاده.

- تیپ مستقل 15 امام حسن (ع) با پنج گردان پیاده.

- تیپ مستقل 662 بیت المقدس با دو گردان پیاده .

- گردان مستقل 38 زرهی ذوالفقار با یک گروهان تانک.

- 2 گردان توپخانه سپاه به علاوه چهار گردان توپخانه ارتش.

طرح عملیات

تلاش اصلی بر انجام عملیات از محور ارتفاعات قلاویزان و یال‌های آن تا رودخانه گاوی در نظر گرفته شد. بر همین اساس، عملیات در سه مرحله به ترتیب زیر طراحی شد:

مرحله اول: تامین ارتفاعات قلاویزان ایران تا روستای امام زاده سید حسن.

مرحله دوم: تامین ارتفاعات «جبل حمرین» تا «شیار مگ سوخته» و در امتداد آن، تامین روستاهای بهین، بهروزان و هرمزآباد.

مرحله سوم: تصرف خاکریز عملیات والفجر 3، روستای فرخ‌آباد تا زیر ارتفاعات 223 قلاویزان و در نتیجه مهران در این مرحله تامین شد.

شرح عملیات

مرحله اول عملیات در ساعت 22:30 روز 9 تیر ماه 1365با رمز یا «باابوالفضل العباس ادرکنی» آغاز شد و نیروهای خودی در اغلب محورها خطوط دشمن را شکسته و تا قبل از روشنایی صبح ضمن انهدام بیش از 10 گردان پیاده عراق، اهداف مرحله اول و قسمتی از مرحله دوم عملیات را به تصرف درآوردند.

ساعاتی بعد، دشمن با به کارگیری نیروهای احتیاط خود به محور امامزاده سید حسن پاتک کرد که با مقابله قوای خودی خنثی شد. سپس، یگان‌های خودی با مشاهده از هم گسیختگی نیروهای دشمن، عملیات را بدون وقفه ادامه دادند.

در شب دوم، تمامی یگان‌های عمل کننده ضمن پیشروی در باقی مانده محدوده مرحله دوم عملیات، تا قبل از روشنایی صبح، خط سراسری - از هرمزآباد تا شیار مگ سوخته - را کاملا تامین کرده و مقداری از محدوده مرحله سوم عملیات را نیز تامین کردند.

از آغاز روز دوم (11 تیر ماه 65) عملیات در تمامی محورها ادامه یافت و نیروهای رزمنده ضمن به اسارت درآوردن تعدادی از نیروهای دشمن، به باغ کشاورزی وارد شدند و سپس در حدود ساعت 12 این روز نیز شهر مهران آزاد شد.

ساعت شش صبح روز سوم، دو تیپ گارد ریاست جمهوری به ارتفاع 210 پاتک کرد و پس از یک درگیری سخت ارتفاع مذکور را تصرف کرد. به همین خاطر، نیروهای خودی مستقر در این منطقه حدود 200 متر عقب آمدند.

در ادامه عملیات، رزمندگان از محورهای «قلعه کهنه» و «فرخ‌آباد» به طرف تپه‌های «غلامی» و پاسگاه «دراجی» حرکت کرده و ضمن پاکسازی کامل منطقه، تعداد زیادی از نیروهای دشمن را به اسارت درآوردند.

در جریان مرحله چهارم عملیات که از ساعت 24 روز 12 تیرماه 1365 آغاز شد، با ورود قوای خودی به روستای فیروزآباد، دشمن عقب‌نشینی کرد. سپس خاکریزی از فیروزآباد تا یال‌های ارتفاعات قلاویزان ساخته شد. درگیری، همچنان در اطراف ارتفاعات 223 ادامه داشت و دشمن، فشاری قابل ملاحظه در نقاط مختلف وارد کرده، تنها ارتفاعات فوق را در تصرف خود نگه داشته بود. حدود «ساعت 7 صبح» روز چهارم (13 تیر ماه 65) پاتک شدید دشمن روی ارتفاعات قلعه آویزان - به منظور تصرف قله 200 - شروع شد؛ لیکن با مقاومت و حملات پی در پی قوای خودی، این پاتک شکست خورد.

در روز پنجم، ارتفاع 210 مجددا به تصرف نیروی خودی درآمد و در سحرگاه روز ششم نیز رزمندگان در مرحله پنجم عملیات با حمله به ارتفاع 223، ضمن تأمین اهداف تعیین شده، قرارگاه تاکتیکی لشکر 17 زرهی عراق را به تصرف درآوردند.

در تاریخ 18 تیر65، علاوه بر تصرف باقی مانده یال‌های غربی ارتفاع 223، قرارگاه تاکتیکی تیپ 24 مکانیزه عراق منهدم و فرمانده آن به همراه تعدادی دیگر اسیر شد.

ارزیابی عملیات کربلای 1

عملیات موفق کربلای یک، پایانی بر استراتژی دفاع متحرک عراق و نقطه شروع امیدوارکننده‌ای برای نیروهای خودی جهت انجام عملیات محدود ایذایی بود. منفعل کردن سیاست تهاجمی عراق، هدف عمده‌ای بود که نیروها به خوبی توانستند به آن دست یابند.

سرعت عمل، اعتقاد یگان‌ها، حفاظت عملیات، فریب دشمن، تناسب نیروها با طرح عملیات، انجام کارهای مهندسی لازم و غیره از جمله عوامل بارز و موثر در این عملیات بود.

نتایج عملیات

طی این عملیات، منطقه‌ای به وسعت 175 کیلومترمربع از خاک ایران و نیز عراق شامل شهر مهران و روستاهای اطراف آن، جاده دهلران - مهران - ایران ، ارتفاعات حساس و سرکوب قلاویزان و حمرین و نیز دو پاسگاه مرزی آزاد شد. همچنین عقبه‌های دشمن از جمله شهرهای بدره و زرباطیه در دید و تیررس قوای خودی قرار گرفت.

در این عملیات، 1210 نفر از نیروهای دشمن اسیر شدند.

«محمدتقی قاسمی»، از فرماندهان عملیات کربلای 1 بابیان اینکه مهران در دفاع مقدس مظلوم است، اظهار کرد: جنگ در ایلام آغاز شد و در ایلام خاتمه یافت و تنها شهری که در طول دفاع مقدس 4 بار بین عراق و ایران دست‌به‌دست شده فقط مهران بود و این از مظلومیت‌های مهران است.

این فرمانده دوران دفاع مقدس گفت: اردیبهشت‌ماه سال 65 که مصادف با ماه مبارک رمضان بود دشمن با استفاده از توان زر‌هی و امکانات و یگان‌هایی که در اختیار داشت، استراتژیکی را تحت عنوان دفاع متحرک اتخاذ کرد و نهایتاً در چند جبهه‌، هم در جنوب و هم در شمال غرب و جبهه میانی اقدام به چند عملیات کرد و موفق شد مهران را به اشغال خود دربیاورد.

وی افزود: به دلیل شکست سنگین دشمن از عملیات والفجر 8 و تصرف شهر فاو به دست رزمندگان ما که فشار سنگین روحی و سیاسی بر آن‌ها واردشده بود، دشمن برای جبران این شکست و فشار روحی روانی اقدام به عملیاتی تحت عنوان استراتژیک دفاع متحرک کرد و نهایتاً شهر مهران را به تصرف خود درآورد.

جانشین سابق سپاه امیرالمؤمنین (ع) استان ایلام بابیان اینکه دشمن ازنظر تبلیغاتی خیلی روی منطقه مانور داد تا شاید بتواند شکستی که در فاو متحمل شده بود را جبران کند، گفت: پس از اشغال مهران، حضرت امام (ره) به سپاه دستور داد مهران باید آزاد شود، زیرابه دلیل بهره‌برداری‌های سیاسی و مانوری که دشمن می‌داد، امام می‌خواست دشمن را در این جبهه هم خلع سلاح کند.

قاسمی با اشاره به اینکه نزدیک به 40 روز شناسایی منطقه توسط بچه‌های عملیات و برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی توسط فرماندهان انجام شد، گفت: در این ایام وضعیت دشمن مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت و نیروها و فرماندهان به منطقه آمدند و تصمیم بر این گرفته شد عملیاتی برای آزادسازی مهران صورت گیرد.

وی خاطر‌نشان کرد: دشمن ازنظر نیروی انسانی و نیروی هوایی بر ما برتری داشت و دشمن به دلیل اشرافی که بر خود مهران و بخشی از ارتفاعات خود داشت جنگ را در این منطقه برای ما سخت کرده بود و به خاطر موقعیت سیاسی و اقتصادی که این منطقه داشت، دشمن آمده بود بجنگد و در مهران بماند.

‌قاسمی افزود: فرمانده لشکر‌هایی که مأموریت شکستن خطوط دفاعی دشمن بر عهده‌شان بود، به دلیل برآوردی که از وضعیت منطقه و دشمن داشتند، آزادسازی مهران برایشان سخت بود، چون دشمن از هر نظر بر ما برتری داشت. محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران در جمع فرمانده هان لشکری گفتند ما به قرآن پناه می‌بریم، قرآن را که باز کردند سوره حج آمد آنگاه به آیه 40 «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ...» رسید گفت: این آیه مصداق مهران است که به شما اجازه نبرد داده‌شده و بدانید طبق وعده قرآن در این نبرد پیروز خواهیم شد و دقیقاً در عملیات کربلای (1) این اتفاق افتاد و مهران که به‌ناحق گرفته‌شده بود از دست دشمن خارج شد.

این فرمانده دوران دفاع مقدس گفت: در نهم تیرماه از چند جبهه همچون محور تپه غلامی، باغ کشاورزی، جاده دهلران مهران به دشمن هجوم بردیم و عملیات در 4 مرحله انجام شد و به خاطر برتری انسانی، هوایی و زرهی دشمن ما هیچ‌گاه عملیات در روز علیه دشمن نداشتیم و برای کاهش تلفات عملیات مجبور بودیم در شب عملیات انجام دهیم، ولی برای اولین بار مرحله چهارم عملیات کربلای 1 در روز انجام شد و ارتفاعات آب زیادی» و قلاویزان و سایر مناطق در تصرف دشمن همه آزاد شدند.

قاسمی بابیان اینکه ارتفاعات قلاویزان از سال 59 به اشغال دشمن درآمده بود، گفت: دشمن باوجود تاکتیک‌ها و موانع دفاعی که در این منطقه به‌کاربرده بود، هیچ‌گاه تصور شکستن این خطوط دفاعی را نمی‌کرد و دشمن تصور نمی‌کرد ما بتوانیم به ارتفاعات قلاویزان دسترسی پیداکرده و شهر مهران را آزاد کنیم.

این فرمانده دوران دفاع مقدس گفت: اینکه امام (ره) فرمودند مهران را هم خدا آزاد کرد، یکی از دلایل آن به‌کارگیری همه تدابیر عملیاتی، امنیتی و دفاعی دشمن بود که حتی شکست خط محال بود و این خدا بود که حضور داشت و رزمنده‌ها را وسیله قرار داد و مهران آزاد شد‌.

‌وی افزود: مهران بعد از 44 روز به دست رزمنده‌ها افتاد و بخش عظیمی از نیروها و ادوات دشمن منهدم شد، تعداد زیادی از تانک‌ها نیز به غنیمت گرفته شد.

قاسمی بابیان اینکه با این پیروزی، جاده مواصلاتی غرب به جنوب دشمن کاملاً در تیر و دید نیرو‌های رزمنده ما قرار گرفت، خاطر‌نشان کرد: بسیاری از شهرهای عراق در دید و تیررس ما قرار گرفت و استراتژیک دفاع متحرک دشمن برای همیشه تاریخ، درنبرد کربلای 1 درهم‌شکسته شد و باروحیه عاشورایی و ولایی توانستیم پیروز شویم.

قاسمی تصریح کرد: در تقویم ما 31 شهریور سال 59 را آغاز جنگ دانسته‌اند که این خود ظلمی است در حق مهران و ایلام. ما از خرداد 59 قبل از آغاز رسمی جنگ شاهد درگیری‌هایی در ارتفاعات رضاآباد»، کله‌قندی و بهرام‌آباد و به‌طورکلی آتش‌بازی‌های دشمن در مهران بودیم. اولین منطقه‌ای که دشمن در زمان تهاجم اشغال کرد، ارتفاعات میمک از مناطق عمومی مهران بود که در تاریخ 20 شهریور 1359 میمک سقوط کرد و به تصرف دشمن درآمد.

وی افزود: برای اثبات این ادعا که جنگ در ایلام زودتر آغاز شد، باید به چند نمونه اشاره‌کنم. حمله ناجوانمردانه دشمن به سایت نیروی هوایی در «نخجیر» در مهرماه سال 1358، تجاوز هوایی رژیم بعث عراق در روز 13 فروردین سال 1358 یعنی درست یک روز بعد از رأی «آری» مردم به‌نظام جمهوری اسلامی به منطقه «بهرام‌آباد» مهران، حمله به قله‌های دهلران، انفجار لوله‌های نفت در دهلران، حمله به پاسگاه «هلاله» در «میمک» در اردیبهشت 58 و مجروح شدن تعدادی از کارکنان آن پاسگاه، حمله توپخانه‌ای دشمن در خرداد 58 به پاسگاه‌های «فرخ‌آباد» و «رضاآباد» و ارتفاعات 343 ازجمله دلایل اثبات این ادعا هستند.

این فرمانده دوران دفاع مقدس گفت: جنگ در ایلام آغاز شد و در ایلام هم ختم شد و حمله به ارتفاعات «نی‌خزر» و «هلاله» و ارتفاعات میمک در روز 16 شهریور 1359 و شهادت اولین فرمانده شهید ایران در جنگ یعنی شهید «روح‌الله شنبه‌ای» در روز 20 شهریور 1359 یعنی 11 روز قبل از آغاز رسمی جنگ عراق علیه ایران در پاسگاه بهرام‌آباد که فرمانده سپاه ایلام بود این سخن را ثابت می‌کند، پس سه ماه قبل از 31 شهریور، جنگ در ایلام آغازشده بود.

جانشین سابق سپاه امیرالمؤمنین (ع) استان ایلام گفت: امام خمینی (ره)، جمله معروف خود یعنی خرمشهر را خدا آزاد کرد در وصف شهر مهران هم بیان می‌کنند اما این منطقه که کربلایی را در دل خود دارد به فراموشی سپرده‌شده و حوادث مربوط به جنگ تحمیلی در ایلام ثبت و ضبط نشده است. باوجوداینکه کتاب‌های مختلفی در این زمینه منتشرشده است اما هیچ‌کدام از این کتاب‌ها آن‌گونه که باید حوادث ایلام در دوران دفاع مقدس را که به دل بنشیند چاپ نکرده‌اند که امیدواریم با همکاری دلسوزان این عرصه این مهم اتفاق بیفتد و این کوتاهی‌ها و بی‌توجهی‌ها که تداوم کوتاهی‌هایی است که در زمان دفاع مقدس در مورد ایلام اتفاق افتاد جبران شود

46