۰ نفر
۲۴ شهریور ۱۳۹۵ - ۰۳:۱۲

تجارب تاریخی نشان می‌دهد که رهبران دموکرات یا به خواست خود یا برای مردم، زمانی‌که در قید حیات هستند قدرت را واگذار می‌کنند، اما رهبران اقتدارگرا، دیکتاتور، تمامیت خواه و غیردموکرات از طریق انقلاب‌های مردمی یا مرگ با قدرت خداحافظی می‌کنند.

اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان نیز پس از 27 سال از زمانی که در دوره اتحاد جماهیر شوروی به عنوان دبیر اول حزب کمونیست ازبکستان در سال 1989 منصوب، در 1990 توسط پارلمان این جمهوری شوروی سابق به عنوان رييس جمهورانتخاب و در 29 دسامبر1991 پس از فروپاشی شوروی با برگزاری اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری به عنوان نخستین رئیس جمهور تاریخ ازبکستان مستقل برگزیده شد تا هفته گذشته و به دنبال مرگ حتمی بر اریکه قدرت در ازبکستان تکیه زده بود؛ او پس از این دستش از دنیا و همه مظاهر قدرت کوتاه شد.

وی این کشور را در دوره پسا شوروی به عنوان یک کشور مستقل براساس مدل سکولاریسم سانتراليسم اقتدارگرا اداره کرد. هرچند که برای حفظ ظاهر و جبرا در سال 2007 نیز حزب لیبرال دمکرات را تاسیس کرد تا با برندي سیاسی در رقابت‌های داخلی مشارکت کند و تحت این نام، حزب مخالف و رقیبش حرکت خلق و دیگر رقبا را از گردونه قدرت دور سازد.

مرحوم اسلام کریم اف در حکمرانی قریب به سه دهه برای تثبیت قدرتش بارها قانون اساسی را تغییر داد و بر پایه دموکراسی هدایت شده‌ای که ایجاد کرده بود، با ارجحيت توسعه اقتصادی بر توسعه سیاسی برای نهادینه کردن مدل حکومتی خود تلاش کرد. اما انسداد سیاسي، فساد اقتصادی و غیررقابتی بودن اقتصاد مانع از رسیدن به نرخ رشد اقتصادی مطلوب گردید. در عرصه خارجی نیز کريم اف تلاش کرد از روابط خارجی به عنوان عاملی برای تثبيت قدرت خود بهره برداری کند و با همین رویکرد از روس‌گرايي ابتدای استقلال به غرب‌گرایی متمایل شد و در مقطعی دیگر از غرب‌گرایی به سیاست مستقل آمیخته با نزدیکی نسبی با روسیه روی آورد.

چالش‌های داخلی دوره انتقالی سه ماهه در ازبکستان

اینک که اسلام کریم‌اف جبرا در میدان سیاست و حکومت ازبکستان حضور ندارد، آينده این کشور با سوالات و ابهاماتي در عرصه‌های داخلی و خارجی مواجه شده است. در زمینه داخلی، موضوع محوری چگونگی انتقال قدرت به رئیس جمهور جدید و در زمینه خارجی، موضوع استراتژي سیاست خارجی از محوري‌ترين مسائل مورد توجه رهبران این کشور و همينطور محافل مختلف داخلی، منطقه‌ای و جهانی است.

براساس قانون اساسی ازبکستان، نعمت الله یولداشف، رئیس مجلس سنای این کشور به عنوان کفیل ریاست جمهوری حداکثر به مدت سه ماه که می‌توان از آن بعنوان دوره انتقالی و گذر نام برد، زمام امور و اداره کشور را همگام با نخست وزیر بر عهده خواهد داشت تا زمینه را برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری فراهم نماید.

از میان کسانی که بیشترین شانس را برای کاندیداتوری از طرف حزب حاکم لیبرال دموکرات دارند، شوکت میرزایف 58 ساله نزديکترين فرد به کریم اف است که از دسامبر 2003 تاکنون نخست وزیر ازبکستان است و از طرف حزب حاکم لیبرال دموکرات حمايت می‌شود. وی مناسبات نزدیکی نيز با روسیه دارد و به دلیل سمرقندی بودن از سوی جناح سمرقندي‌ها حمایت می‌شود؛ او همچنین از بستگان علیشيرعثمانف مالک شرکت بزرگ "متال اينوست" در روسیه و ميلياردر معروف ازبک ساکن روسیه است که از این طریق نیز لابی قوی با کرملین دارد.

یکی از رقبای میرزایف، رستم عنایت اف، رئیس کمیته امنیت ملی ازبکستان است که سال‌های متمادی دست راست کریم اف بود و مناسبات نزدیکی هم با رستم عظیم اف (تاحدودی غربگرا) رقیب دیگر میرزایف وزیر دارایی، رئیس کمیته دولتی آمار و معاون اول نخست وزیر ازبکستان دارد.

هرچند احتمال نوعی همکاری سه جانبه بین عنایت اف، عظیم اف و رئیس کنونی مجلس سنا، یعنی آقای یولداشف در فرایند تعیین کاندیدای موثر ریاست جمهوری وجود دارد اما به دلیل نقش مستقیم عنایت اف در حصر خانگی گلناره، دختر کریم اف، احتمال هم‌پیمانی وی با ميرزايف جهت رسیدن نخست وزیر به رياست جمهوری را تقویت مي‌کند. درهمین حال ممنوعیت خانواده کریم اف از فعالیت سیاسی نیز غیرمحتمل نیست . گلناره یکی از ثروتمندترین زنان آسیای مرکزی است و در ازبکستان به او لقب "شاهزاده شرق" و شیرزن جهان نيز داده‌ بودند. اما او به دلیل فساد و انباشت ثروت زیاد از طرق غیرقانونی، به غضب پدر گرفتار و به حبس خانگی محکوم شد و رویای وارث سیاسی پدر شدن برای او تعبير نشد.

با اینحال به نظر می‌رسد برای تکیه زدن به کرسی رياست جمهوري، رقابت اصلی میان میرزایف و عظیم اف خواهد بود و احتمال پیروزی ميرزايف بیشتر از عظيم اف است. هرچند که به ظن اکثر کارشناسان ازبکستان هر دو رقیب احتمالی وارث پرورش یافته دستگاه دیکتاتوری کریموف هستند و وضعیت مردم با روی کارآمدن آنها بهبود نخواهد یافت.

البته روی کار آمدن نخست وزیر فعلی به نفع پوتین و روسیه خواهد بود که همواره از مشابهان تمامیت خواه خارجی خود حمایت می‌کند. به احتمال زیاد وارثین کریم اف سیاست او را ادامه خواهند داد و تغییر موثری در سیاست داخلی و خارجی ازبکستان پس از دوره کریموف به‌وجود نخواهد آمد؛ مگر اینکه کنترل داخلی از دستشان رها شود که در این‌صورت بروز حوادثی تلخ محتمل الوقوع خواهد بود .

نگرانی‌های خارجی پسا کریم‌افي

در صورت تغییر وضعیت در ازبکستان بیم آن می‌رود که اسلام‌گرایان افراطی ازبک از افغانستان، سوریه و عراق به این کشور بازگردند. از همین رو وضعیت امنیتی در دوره پسا کریم‌اف چالش بزرگی برای این کشور خواهد بود. ازبکستان فقط در نیمه اول سال ۲۰۱۶ بیش از ۵۵۰ اسلام‌گرا رابه اتهام فعالیت‌های تروریستی دستگیر کرده است. همانگونه که رژیم‌های دیکتاتور منطقه مخالفان خود را بیشتر به بهانه تروریسم دستگیر می‌کنند. کارشناسان بیم دارند که "انتقال نادرست قدرت" در ازبکستان، کشورهای دیگر آسیای میانه را هم تحت تاثیر قرار دهد.

برخی از همین کارشناسان حتی گفته‌اند اگر بر سر جانشینی کریم‌اف توافقی نشود ازبکستان می‌تواند به "کانون جدید جنگ و درگیری در منطقه" تبدیل شود. دولت پسا کریم‌اف در مرکز توجه سیاسی داخلی، منطقه‌ای و دولت‌هايي که منافعی در ازبکستان دارند قرار دارد. باتوجه به افزایش رقابت ژئوپوليتیکي در آسیای مرکزی، تحولات داخلی ازبکستان و تغییر دولت به دلیل تاثير آن در این منطقه حائز اهمیت زیادی است.

ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی در ابتدای استقلال تحت تاثیر و نفوذ روسیه قرار داشتند. از ابتدای سال 2000 ازبکستان شروع به همگرایی با غرب نمود و تلاش کرد از دایره نفوذ روسیه خارج شود. درهمین راستا این کشور به عضویت سازمان گوام که نهادی غرب‌گرا بود، درآمد؛ گرجستان، آذربایجان، اوکراین و ملدواي از دیگر اعضای این سازمان هستند؛ سازمانی که با مشکلاتی که روسیه برای این کشورها ایجاد کرد موفق به عرض اندام نشد.

در سال 2001 پس از حمله آمریکا به افغانستان و پس از عملیات تروریستی القاعده در آمریکا، اهمیت ژئوپوليتيکي ازبکستان برای آمریکا افزایش یافت و منجر به استقرار پایگاه نظامی آمریکا در این کشور شد؛‌ آمریکا قصد داشت از این طریق با تهدیدات تروریستی منبعث از افغانستان علیه آسیای مرکزی و ازبکستان مقابله کند و همین امر سبب تحکیم دولت‌های دیکتاتوری در منطقه من‌جمله کریم اف در ازبکستان شد. اما وقوع انقلاب توپلان در قرقيزستان در سال 2004، کشتار حدود 500 نفر از معترضین در شهر اندیجان ازبکستان توسط نيروهاي امنیتی این کشور و اعتراض آمریکا و غرب به این کشتار، چالش‌های سیاسی میان واشنگتن و تاشکند را سبب شد؛ لذا اسلام کریم اف، دیکتاتور ازبکستان در واکنش به مواضع آمریکا خواستار برچیده شدن پایگاه‌های این کشور از ازبکستان شد و پس از آن، سیاست نزدیکی به روسیه را به نمایش گذاشت.

در سال‌های اخیر اعمال سیاست خارجی نسبتا مستقل از سوی کریم اف مشاهده می‌شد به همین دلیل در صورت عدم وقوع حوادث غیرمترقبه داخلی، به احتمال زیاد همین سیاست از سوی رئیس جمهور جدید ادامه خواهد یافت. باید توجه داشت که در دو دهه اخیر به‌ویژه پس از وقوع حادثه تروریستی 11 سپتامبر 2001، آسیای مرکزی به میدان رقابت‌های ژئوپوليتيکي قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای تبدیل شده است. تلاش‌های آمریکا، روسیه، چین، هند، ایران، ترکیه و پاکستان به منظور تصاحب موقعیت استراتژيک در آسیای مرکزی، تاثیرات خود را بر محیط سیاسی، اقتصادی و امنيتي کشورهای این منطقه بر جای گذاشته است.

فشارهای آمریکا بر روسیه و چین با هدف دور کردن سایر کشورها از بازارهای آسیای مرکزی با مقاومت این کشورها بويژه پکن و مسکو مواجه شده است؛ سازمان همکاری‌های شانگهای که ابتدا با اهداف امنیتی و نگرانی از بنیاد گرایی اسلامی تاسیس شد اهداف اقتصادی را نیز در برنامه‌های خود مدنظر قرار داد.

به‌رغم چالش‌های ایجاد شده میان ازبکستان و آمریکا به دلایل حقوق بشری، جان کری وزیر خارجه آمریکا در نوامبر سال 2015 به سمرقند ازبکستان سفر کرد و در جريان این سفر بیانیه‌اي در مورد همکاری‌های استراتژيک آمریکا با کشورهای آسیای مرکزی امضا کرد. در همین حال در سوم آگوست سال جاری نیز در قالب مدل 1+5 دیداری میان وزرای خارجه پنج کشور آسیای مرکزی ( قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان ) با جان کری در قزاقستان صورت گرفت که می‌تواند گامی جدید از سوی آمریکا برای تلاش بیشتر در راستای نفوذ در این منطقه ارزیابی شود.

این در حاليست که ولادیمیر پوتین در سفر سال 2014 خود به ازبکستان 800 میلیون دلار وام در اختيار این کشور قرار داد. کریم اف نیز در ماه آوریل سال جاري دیداری از روسيه به عمل آورده بود.

تغییر حاکمیت در ازبکستان در شرايط کنونی که آسیای مرکزی با نوعی جنگ سرد مواجه است، در صورت بروز حوادث غیرقابل پیش بینی شده، می‌تواند به عاملی برای تبديل این جنگ به جنگ گرم تبدیل شود. تلاش برای انجام کودتا در قزاقستان در ژوئن سال‌جاری را می‌توان نشانه اولیه‌ای برای شعله ور شدن این جنگ تلقی کرد. در همین حال تهديدهاي ناشی از ناحیه گروه‌های تروریستی من‌جمله طالبان و داعش و تاثير آنها در منطقه فرغانه ازبکستان سبب شده است تا ازبکستان قویترین ارتش را در آسیای مرکزی ساماندهی کند. لذا ضروری است که رئیس جمهور جدید ازبکستان توانایی ممانعت از بروز تهدیدات ناشی از تروریسم و حفظ و تقویت ثبات را داشته باشد.

عضویت ازبکستان در اتحادیه اقتصادی اورآسيا، اتحادیه واحد گمرکی و پیمان امنیت دسته جمعی مدنظر و مورد اصرار مسکو، می‌تواند سبب تحکيم موقعیت ژئو استراتژیک روسیه در آسیای مرکزی و کاهش موقعیت مشابه آمریکا در این منطقه گردد. هرچند در صورت رخ دادن چنین تحولی، سیاست خارجی نسبتا مستقل ازبکستان در پرده‌ای از ابهام قرار خواهد گرفت.

در ادامه باید توجه داشت که یکی از ابزارهای نفوذ روسیه در‌ ازبکستان حضور ده‌ها هزار ازبک در روسیه است که به دلیل سیاست‌های اقتصادی و سیاسی ناکارآمد کریم اف، جلای وطن کرده و برای اشتغال و کسب لقمه نانی راهی روسیه شده‌اند؛ درصورت بازگردانده شدن اجباری آنها به ازبکستان، این مسئله می‌تواند چالش‌های زيادي برای رئیس جمهور جدید و دولت این کشور ایجاد کند؛ احتمال داده می‌شود در صورت عدم همگرایی تاشکند با مسکو، کرملین دست به چنین اقدام سلبی علیه دولت جدید بزند. از همین رو باتوجه به ابزارهای زیاد روسیه، احتمال رئیس جمهور شدن شوکت ميرزايف، نخست وزیر کنونی بیشتر می‌شود.

نگاهی کوتاه به مناسبات ایران و ازبکستان

ایران در نوامبر سال ۱۹۹۲ استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت. ازبکستان در سال ۱۹۹۵ یعنی ۴ سال پس از استقلال خود در تهران سفارتخانه افتتاح کرد. مناسبات ایران با این کشور آسیای میانه همواره با تنش و چالش همراه بوده است. ادعاها و سو ظن ارتباط ایران با اسلام گراهای ازبکستان و تاثیر بازیگران خارجی بر سیاست خارجی ازبکستان و کم و کیف مناسبات ایران با برخی کشورهای همسایه ازبکستان، سبب بروز سردی در روابط تهران و تاشکند شده بود. به‌گونه‌ای که ازبکستان تنها کشور اتحاد شوروی سابق بود که در سال ۱۹۹۵ از تحریم کنگره‌ی آمریکا علیه ایران به صورت علنی پشتیبانی کرد.
یکی از مهم‌ترین عوامل سردی روابط ازبکستان با ایران، همکاری ایران در احداث نیروگاه‌های برق تاجیکستان بود؛ زیرا این کشور بیم آن داشت که با احداث نیروگاه‌های برق در تاجیکستان، با بحران کمبود آب مواجه شود. در سال ۲۰۱۰ صدها واگن تاجیکستان در قلمرو ازبکستان توقیف شدند و به دنبال آن قیمت مواد غذایی و مصالح ساختمانی در تاجیکستان به شدت بالا رفت و بسیاری از کارخانه‌های تاجیکستان به حالت نیمه‌تعطیل درآمدند.

در پی آن جمهوری اسلامی ایران به ازبکستان هشدار داد که در صورت ادامه این محدودیت‌ها، ایران تدابیر مشابهی علیه قطارهای ازبکستان به کار خواهد گرفت. لذا پس از مدتی کوتاه این مشکل حل شد. در این میان در دوره پسا کريمف احتمال بهبود روابط ایران و ازبکستان پس از انتخاب رئیس جمهور جدید این کشور وجود دارد البته مشروط به آنکه دو طرف از فرصت جدید پیش آمده در راستای تقویت اعتماد متقابل استفاده بهينه کنند.

کلام آخر

بنظر می‌رسد انتقال قدرت در ازبکستان به آرامی صورت پذیرد؛ هرچند که چالش‌های برشمرده شده در متن یادداشت را نبايد از نظر دور داشت. از دید اکثر کارشناسان منطقه به‌احتمال زیاد نخست وزیر کنونی در آینده‌ای نزدیک بر کرسی ریاست جمهوری تکیه خواهد زد و سیاست‌های داخلی و خارجي سلف خود را ادامه خواهد داد.

در عین حال احتمال نزدیکی بیشتر ازبکستان با روسیه زیاد است اما ورود ازبکستان به اتحادیه گمرکی و اقتصادی اورآسيا و پیمان امنیت دسته جمعی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ رئیس جمهور جدید همچنین در تلاش خواهد بود چالش‌ها با غرب را کاهش دهد اما به دلیل ادامه سیاست‌های غیردموکراتیک و سرکوب مخالفان، چالش حقوق بشری ميان غرب و ازبکستان ادامه خواهد يافت؛ هرچند که به دلیل جلوگیری از افزایش نفوذ روسیه در این کشور، فشار زیادی بر ازبکستان وارد نخواهند کرد.

 

کد خبر 578782

برچسب‌ها

خدمات گردشگری

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
2 + 3 =