رسول سلیمی: انرژی اتمی به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های مدرن، کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های صلح‌آمیز مانند تولید برق، پزشکی هسته‌ای، کشاورزی، و تحقیقات علمی دارد. ایران، به‌عنوان یکی از کشورهای دارای فناوری هسته‌ای، از دهه ۱۳۴۰ فعالیت‌های خود را در این زمینه آغاز کرد و با وجود چالش‌های بین‌المللی، برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز خود را توسعه داده است.
چه آنکه انرژی اتمی، که از شکافت هسته‌ای اورانیوم یا پلوتونیوم انرژی تولید می‌کند، کاربردهای متنوعی در جهان دارد. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که ۴۳۷ راکتور هسته‌ای در ۳۱ کشور، حدود ۱۰ درصد برق جهان را تأمین می‌کنند. علاوه بر تولید برق، انرژی اتمی در پزشکی (تولید رادیوداروها)، کشاورزی (بهبود محصولات)، و تحقیقات علمی (تولید ایزوتوپ‌ها) نقش کلیدی دارد. ایران، که از سال ۱۳۴۶ با بهره‌برداری از راکتور تحقیقاتی تهران وارد حوزه هسته‌ای شد، برنامه خود را بر مصارف صلح‌آمیز متمرکز کرده است. این در حالی است که ایران در سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) به چرخه کامل سوخت هسته‌ای دست یافت و از آن زمان، علی‌رغم تحریم‌ها، فعالیت‌های خود را گسترش داد.
این در حالی است که برنامه هسته‌ای کشورمان برای تأمین نیازهای داخلی، از جمله تولید برق، پزشکی هسته‌ای، و تحقیقات علمی است. با این حال، غنی‌سازی اورانیوم تا سطوح بالا (۶۰ درصد در سال ۱۴۰۲) نگرانی‌هایی را در غرب ایجاد کرده است. چه آنکه برابر گزارش «رویترز»، ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را به ۱۵ برابر حد مجاز برجام افزایش داده است.
کاربردهای صلح‌آمیز انرژی اتمی در ایران
تولید برق هسته‌ای
ایران از دهه ۱۳۵۰ برنامه تولید برق هسته‌ای را با ساخت نیروگاه بوشهر آغاز کرد. نیروگاه بوشهر، که در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) به بهره‌برداری رسید، تنها نیروگاه هسته‌ای فعال ایران است و طبق گزارش سازمان انرژی اتمی ایران، سالانه ۱۰۰۰ مگاوات برق تولید می‌کند. این نیروگاه از اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۳.۶۷ تا ۵ درصد به‌عنوان سوخت استفاده می‌کند. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، در ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ به رسانه ها گفت: «ایران برنامه‌ای برای تولید ۲۰,۰۰۰ مگاوات برق هسته‌ای تا سال ۱۴۲۰ دارد.» این هدف نیازمند ساخت نیروگاه‌های جدید در دارخوین و دیگر مناطق است.
برای تولید برق در نیروگاه بوشهر، سالانه حدود ۳۰ تن اورانیوم غنی‌شده ۴ درصدی نیاز است. از نظر کارشناسان، این میزان از حدود ۳۰۰ تن اورانیوم خام با ۱۹۰,۰۰۰ سو (واحد کار جداسازی) تولید می‌شود. ایران این اورانیوم را از طریق تأسیسات غنی‌سازی نطنز تأمین می‌کند، که مجهز به سانتریفیوژهای IR-۱ و IR-۶ است. با این حال، سوخت اولیه بوشهر تا سال ۱۴۰۰ توسط روسیه تأمین می‌شد، اما ایران از سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹) تولید سوخت داخلی را آغاز کرد.
پزشکی هسته‌ای و تولید رادیوداروها
پزشکی هسته‌ای یکی از مهمترین مصارف صلح‌آمیز انرژی اتمی در ایران است. راکتور تحقیقاتی تهران، که در سال ۱۳۴۶ توسط آمریکا تأمین شد، نقش کلیدی در تولید رادیوداروها برای تشخیص و درمان بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی دارد. به گزارش رسانه ها، ایران سالانه ۴۱ نوع رادیودارو تولید می‌کند، که نیاز بیش از یک میلیون بیمار را تأمین می‌کند. این رادیوداروها، مانند تکنسیوم-۹۹ و ید-۱۳۱، از اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی تولید می‌شوند، که برای سوخت راکتور تهران ضروری است.
راکتور تهران سالانه حدود ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی نیاز دارد. از این رو ایران از سال۱۳۹۹ برای تأمین این سوخت، غنی‌سازی ۲۰ درصدی را در فردو از سر گرفت. کاظم غریب‌آبادی، نماینده وقت ایران در آژانس، تأکید کرد که این فعالیت برای «تولید سوخت پیشرفته سیلیساید» است، که کیفیت رادیوداروها را بهبود می‌بخشد. تأسیسات فردو، با سانتریفیوژهای پیشرفته IR-۶، توانایی تولید این میزان اورانیوم را دارد. این در حالی است که ایران با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان، تولید مولیبدن-۹۹ را در مقیاس صنعتی آغاز کرده است.
کشاورزی و بهبود محصولات
انرژی اتمی در کشاورزی ایران برای بهبود محصولات کشاورزی، افزایش مقاومت به آفات، و کاهش مصرف آب استفاده می‌شود. سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۴۰۲ اعلام کرد که از فناوری پرتودهی گاما برای تولید بذرهای مقاوم به خشکسالی استفاده می‌کند. این فناوری، که از ایزوتوپ‌های رادیواکتیو مانند کبالت-۶۰ بهره می‌برد، بهره‌وری کشاورزی را تا ۲۰ درصد افزایش داده است. این کاربرد نیازی به اورانیوم غنی‌شده ندارد، اما از محصولات جانبی راکتورهای هسته‌ای استفاده می‌کند.
راکتور تهران، که ایزوتوپ‌های موردنیاز را تولید می‌کند و ساخت قبل از انقلاب۵۷ است، منبع اصلی این کاربرد است. طبق گزارش آژانس، ایران سالانه چند کیلوگرم ایزوتوپ برای کشاورزی تولید می‌کند، که از فرآیندهای تحقیقاتی در تهران تأمین می‌شود. این فعالیت، که تحت نظارت آژانس انجام می‌شود، نشان‌دهنده تعهد ایران به استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای است.
تحقیقات علمی و تولید ایزوتوپ‌ها
ایران از انرژی اتمی برای تحقیقات علمی، به‌ویژه در تولید ایزوتوپ‌های پایدار و ناپایدار، استفاده می‌کند. مرکز تحقیقات هسته‌ای دانشگاه تهران و تأسیسات اراک نقش کلیدی در این زمینه دارند. ایران از راکتور تهران برای تولید ایزوتوپ‌هایی مانند مولیبدن-۹۹ استفاده می‌کند، که در پزشکی و تحقیقات کاربرد دارد. این فعالیت نیازمند اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی است، که در فردو تولید می‌شود.
برای تحقیقات علمی، ایران سالانه حدود ۱۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی نیاز دارد، که بخش عمده آن برای راکتور تهران است. در همین حال ایران تولید اورانیوم فلزی را از سال۱۴۰۰ برای تحقیقات پیشرفته آغاز کرد، که کاربردهای صلح‌آمیز مانند سوخت پیشرفته راکتورها دارد. تأسیسات فردو و نطنز، با ظرفیت تولید ۵۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده در ماه، این نیاز را تأمین می‌کنند. چه آنکه ایران در سال ۱۴۰۲ زیرساخت‌های بومی برای تحقیقات هسته‌ای را کاملاً درون‌زا کرده است.
تولید اورانیوم فلزی برای سوخت پیشرفته
همچنین ایران از سال ۱۳۹۹ تولید اورانیوم فلزی را برای سوخت پیشرفته راکتور تهران آغاز کرد. رسانه ها به نقل از سعید خطیب‌زاده سخنگوی وقت وزارت خارجه در ۲۹ دی ۱۳۹۹ گزارش دادند که اورانیوم فلزی کاربردهای صلح‌آمیز دارد و با معاهده عدم اشاعه (NPT) سازگار است. این سوخت، که به‌صورت سیلیساید تولید می‌شود، کیفیت رادیوداروها را بهبود می‌بخشد. در همین حال ایران از سال۱۴۰۰، ۲۵۷ گرم اورانیوم ۲۰ درصدی را به ۲۰۰ گرم اورانیوم فلزی تبدیل کرد.
این کاربرد نیازمند اورانیوم ۲۰ درصدی است، که سالانه حدود ۵۰۰ گرم برای تحقیقات اولیه نیاز دارد. تأسیسات اصفهان، که برای تولید اورانیوم فلزی طراحی شده، و فردو، که اورانیوم ۲۰ درصدی را تأمین می‌کند، منابع اصلی این فعالیت هستند.
نیاز به اورانیوم غنی‌شده و درصد غنی سازی
نیروگاه بوشهر سالانه ۳۰ تن اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۳.۶۷ تا ۵ درصد نیاز دارد. کارشناسان معتقدند این میزان از ۳۰۰ تن اورانیوم خام با ۱۹۰,۰۰۰ سو تولید می‌شود. برای دستیابی به هدف ۲۰,۰۰۰ مگاوات برق تا سال ۱۴۲۰، ایران به حدود ۶۰۰ تن اورانیوم ۴ درصدی در سال نیاز خواهد داشت، که نیازمند گسترش تأسیسات نطنز و فردو است.
از سوی دیگر راکتور تهران سالانه ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی برای تولید رادیوداروها و ۱۰ کیلوگرم برای تحقیقات نیاز دارد. «بی‌بی‌سی» گزارش داد که غنی‌سازی ۲۰ درصدی برای سوخت راکتور تهران ضروری است، زیرا این راکتور برای تولید ایزوتوپ‌های پزشکی طراحی شده است. تولید اورانیوم فلزی نیز حدود ۵۰۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصدی در سال نیاز دارد.
این در حالی است که کاربردهای کشاورزی نیازی به اورانیوم غنی‌شده ندارند، اما از ایزوتوپ‌های تولیدشده در راکتور تهران استفاده می‌کنند. این ایزوتوپ‌ها، مانند کبالت-۶۰، با فرآیندهای تحقیقاتی تأمین می‌شوند.
این در حالی است که کارشناسان می گویند برای تولید برق، غنی‌سازی ۴ تا ۵ درصد کافی است، در حالی که راکتورهای تحقیقاتی مانند تهران به ۲۰ درصد نیاز دارند. از این رو غنی‌سازی بالاتر از ۲۰ درصد، به‌ویژه ۶۰ درصد، که ایران در سال ۱۴۰۲ به آن دست یافت، نگرانی‌هایی را ایجاد کرده، زیرا به سطح ۹۰ درصد (مناسب برای سلاح هسته‌ای) نزدیک است. چه آنکه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در سال ۱۴۰۰ غنی‌سازی ۲۰ درصدی را «حساس» خواند.
تأمین اورانیوم غنی‌شده از راکتورهای ایرانی
تأسیسات نطنز
نطنز، مهمترین مرکز غنی‌سازی کشورمان، مجهز به سانتریفیوژهای IR-۱، IR-۲M، و IR-۶ است. نطنز توانایی تولید ۵۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده در ماه را دارد، که عمدتاً برای اورانیوم ۳.۶۷ تا ۵ درصد استفاده می‌شود. این تأسیسات سوخت نیروگاه بوشهر را تأمین می‌کند و ظرفیت تولید اورانیوم ۲۰ درصدی را نیز دارد. رسانه ها در سال ۱۴۰۲ گزارش دادند که نطنز با ۸ آبشار سانتریفیوژ IR-۶، توانایی تولید اورانیوم برای مصارف تحقیقاتی را افزایش داده است.
تأسیسات فردو
فردو، که برای غنی‌سازی در سطوح بالاتر طراحی شده، اورانیوم ۲۰ درصدی موردنیاز راکتور تهران را تولید می‌کند. «رویترز» گزارش داده که ایران ۸ آبشار IR-۶ را در فردو برای تولید اورانیوم ۵ درصدی فعال کرده، که قابلیت ارتقا به ۲۰ درصد را دارد. فردو سالانه ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی برای پزشکی و تحقیقات تأمین می‌کند.
راکتور تهران
راکتور تهران، که سوخت آن از اورانیوم ۲۰ درصدی تأمین می‌شود، مستقیماً اورانیوم غنی‌شده تولید نمی‌کند، اما ایزوتوپ‌های موردنیاز پزشکی و کشاورزی را فراهم می‌کند. کارشناسان می گویند که این راکتور سالانه ۴۱ نوع رادیودارو تولید می‌کند، که از سوخت تولیدشده در فردو استفاده می‌کند.
تأسیسات اصفهان
اصفهان برای تولید اورانیوم فلزی و سوخت پیشرفته سیلیساید استفاده می‌شود. این تأسیسات از اورانیوم ۲۰ درصدی فردو برای تولید سوخت راکتور تهران بهره می‌برد. ظرفیت تولید محدود است، اما برای تحقیقات کافی است.
نیازهای ایران و خودکفایی در غنی سازی اورانیوم
کشورمان برای تولید برق (۳۰ تن اورانیوم ۴ درصدی)، پزشکی و تحقیقات (۱۳۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی)، و تولید اورانیوم فلزی (۵۰۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصدی) به ظرفیت غنی‌سازی قابل‌توجهی نیاز دارد. تأسیسات نطنز و فردو این نیاز را تأمین می‌کنند، اما گسترش ظرفیت برای هدف ۲۰,۰۰۰ مگاوات برق چالش‌برانگیز است. از این رو رسیدن به ۱۹۰,۰۰۰ سو نیازمند ۸,۰۰۰ سانتریفیوژ IR-۸ است، که ایران تا سال ۱۴۰۷ (۲۰۲۸) به آن دست خواهد یافت.
در همین حال، غنی‌سازی ۶۰ درصدی ایران، که «رویترز» آن را ۱۵ برابر حد برجام گزارش کرد، نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است. چه آنکه آنالنا بربوک، وزیر خارجه وقت آلمان، در ۲۸ فوریه ۲۰۲۳ گفته که غنی‌سازی ۸۴ درصدی «توجیه غیرنظامی ندارد». با این حال، ایران تأکید دارد که این ذخایر برای تحقیقات پیشرفته است. همکاری ایران با آژانس، از جمله سفر گروسی در ۲۷ فروردین ۱۴۰۴، می‌تواند این نگرانی‌ها را کاهش دهد.
از سوی دیگر مصارف صلح‌آمیز ایران، به‌ویژه در پزشکی و کشاورزی، کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد. تولید رادیوداروها نیاز به واردات را کاهش داده و فناوری پرتودهی کشاورزی بهره‌وری را افزایش داده است. چه آنکه کشورمان با بومی‌سازی این فناوری‌ها، به یکی از پیشروهای منطقه تبدیل شده است.
این در حالی است که ایران با توسعه تأسیسات نطنز، فردو، و اصفهان، خودکفایی در تولید اورانیوم غنی‌شده را هدف قرار داده است. از این رو مذاکرات رم می‌تواند با تضمین حق غنی‌سازی، این برنامه را تقویت کند. در این راستا «فایننشال تایمز» نوشت که دیپلماسی ایران، با حمایت عربستان و روسیه، فشارهای غرب را تعدیل کرده است.
ایران از انرژی اتمی برای تولید برق (نیروگاه بوشهر، ۳۰ تن اورانیوم ۴ درصدی)، پزشکی هسته‌ای (راکتور تهران، ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی)، کشاورزی (ایزوتوپ‌های کبالت-۶۰)، تحقیقات علمی (۱۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی)، و تولید اورانیوم فلزی (۵۰۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصدی) استفاده می‌کند. این نیازها از تأسیسات نطنز (برای ۴ تا ۵ درصد)، فردو (برای ۲۰ درصد)، و اصفهان (برای اورانیوم فلزی) تأمین می‌شود.
راکتور تهران، اگرچه اورانیوم تولید نمی‌کند، ایزوتوپ‌های پزشکی و کشاورزی را فراهم می‌کند. برنامه صلح‌آمیز کشورمان که تحت نظارت آژانس است، با چالش‌های بین‌المللی نیز مواجه است، اما دیپلماسی فعال و خودکفایی در فناوری، جایگاه ایران را تقویت کرده است. موفقیت مذاکرات رم می‌تواند این مصارف را تثبیت کند، اما نیازمند اعتمادسازی متقابل است.
۲۱۳۳۱۵
نظر شما