سیر تکامل جراحی قلب؛ از بخیه تا پیوند/ نخستین دریافت‌کننده پیوند قلب چند روز زنده ماند؟

الهه جعفرزاده: در سال ۱۸۹۳، جراح شجاعی در اتاقی ساده در شیکاگو، با یک بخیه لرزان، قلب زخمی انسانی را نجات داد و افسانه‌ای را آغاز کرد. جراحی قلب، که زمانی رویایی غیرممکن بود، با هر ضربان، مرزهای علم را جابه‌جا کرد تا به پیوند قلب و فناوری‌های مدرن رسید.

جراحی قلب، یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای پزشکی مدرن، نمادی از شجاعت انسانی و پیشرفت علمی است و مسیری پرچالش از آزمایش‌های ابتدایی تا نوآوری‌های تحول‌آفرین را پیموده است.

از اولین بخیه‌های انجام‌شده در شرایطی ساده تا اختراع دستگاه قلب-ریه، پیوند قلب و فناوری‌های رباتیک، جراحی قلب نه‌تنها جان میلیون‌ها انسان را نجات داده، بلکه درک ما از امکانات پزشکی را بازتعریف کرده است. در ادامه، مروری خواهیم داشت بر سیر تکامل این شاخه پزشکی، همراه با چالش‌های فنی و تأثیرات فرهنگی که آن را شکل داده‌اند.

چالش‌های اولیه: قلب، مرزی ممنوعه

تا اواخر قرن نوزدهم، قلب به‌عنوان عضوی مقدس و غیرقابل‌لمس در نظر گرفته می‌شد. باورهای پزشکی و مذهبی، جراحی قلب را عملی خطرناک و حتی توهین‌آمیز می‌دانستند. در سال ۱۸۸۱، تئودور بیلروت، جراح برجسته آلمانی، اظهار داشت که «جراحی قلب هرگز امکان‌پذیر نخواهد بود». با این حال، جراحان جسوری شروع به آزمایش کردند. در سال ۱۸۹۳، دانیل هیل ویلیامز، جراح آفریقایی-آمریکایی، در بیمارستان پراویدنس شیکاگو، قلب جیمز کورنیش را که با ضربه چاقو آسیب دیده بود، بخیه زد. این عمل، بدون ابزارهای پیشرفته یا بیهوشی مدرن، در اتاقی ساده انجام شد و بیمار ۵۱ روز بعد مرخص شد. موفقیت ویلیامز، اگرچه ابتدایی، نشان داد که قلب می‌تواند تحمل مداخله جراحی را داشته باشد و الهام‌بخش نسل بعدی جراحان شد.

پیشرفت در سایه خطر

در اوایل قرن بیستم، جراحی قلب همچنان پرریسک بود. نبود دانش کافی درباره گردش خون و ابزارهای محدود، مرگ‌ومیر را بالا نگه می‌داشت. در سال ۱۹۲۵، هنری سوتار، جراح بریتانیایی، اولین تلاش برای ترمیم دریچه میترال را انجام داد، اما بیمار درگذشت. با این حال، جنگ جهانی دوم دیدگاه‌ها را تغییر داد. «دوایت هارکن»، جراح آمریکایی، در بیمارستان‌های نظامی اروپا، ترکش‌های فلزی را از قلب سربازان خارج کرد. او بیش از ۱۳۰ بیمار را با موفقیت عمل کرد و نشان داد که قلب عضوی مقاوم‌تر از تصورات پیشین است. این تجربیات، همراه با پیشرفت بیهوشی و ضدعفونی، زمینه را برای جراحی‌های پیچیده‌تر فراهم کرد.

دستگاه قلب-ریه؛ دروازه‌ای به جراحی باز

جراحی قلب باز، که نیازمند توقف قلب و حفظ گردش خون است، تا اواسط قرن بیستم غیرممکن بود. در سال ۱۹۵۳، «جان گیبون»، جراح آمریکایی، پس از دو دهه تحقیق، دستگاه قلب-ریه را در بیمارستان جفرسون فیلادلفیا با موفقیت به کار برد. این دستگاه خون را اکسیژن‌رسانی می‌کرد و به جراحان امکان می‌داد قلب را برای مدتی متوقف کنند. گیبون نقص سپتوم دهلیزی را در یک بیمار ۱۸ساله ترمیم کرد و او بهبود یافت. این دستاورد، که با همکاری مهندسان و پزشکان به دست آمد، جراحی قلب را به سطح جدیدی برد و امکان ترمیم دریچه‌ها، عروق و نقص‌های مادرزادی را فراهم کرد.

پیوند قلب؛ رویایی که جهان را شگفت‌زده کرد

دهه ۱۹۶۰ شاهد جاه‌طلبی بی‌سابقه‌ای بود: پیوند قلب. در ۳ دسامبر ۱۹۶۷، «کریستیان بارنارد»، جراح آفریقای جنوبی، در بیمارستان گروت شور کیپ‌تاون، اولین پیوند قلب انسان به انسان را انجام داد.

لوئیس واشکانسکی، بیمار ۵۳ساله، قلب دنیس داروال، زنی ۲۵ساله که در تصادف کشته شده بود، را دریافت کرد. عمل بیش از پنج ساعت طول کشید و تیم بارنارد با استفاده از تکنیک‌های توسعه‌یافته توسط نورمن شاموی در آزمایش‌های حیوانی، قلب جدید را به کار انداخت. واشکانسکی ۱۸ روز زنده ماند، اما به دلیل سرکوب ایمنی ناکافی درگذشت. با این حال، این جراحی جهان را متحیر کرد.

بارنارد در سال ۱۹۶۸ بیمار بعدی‌اش، فیلیپ بلیبرگ، را عمل کرد که ۱۹ ماه زندگی کرد. پیوند قلب نه‌تنها یک دستاورد فنی، بلکه نمادی از امید و نوآوری شد.

جراحی بای‌پس؛ نجات عروق کرونر

بیماری‌های عروق کرونر، که جریان خون به قلب را مختل می‌کنند، در قرن بیستم به یکی از علل اصلی مرگ تبدیل شدند. در سال ۱۹۶۷، رنه فاوالورو، جراح آرژانتینی، اولین جراحی بای‌پس عروق کرونر را انجام داد. او با استفاده از ورید سافنوس از پای بیمار، مسیری جدید برای خون‌رسانی به قلب ایجاد کرد. این تکنیک، که ابتدا با تردید مواجه شد، به‌زودی استاندارد طلایی درمان انسداد عروق شد. تا دهه ۱۹۸۰، صدها هزار بیمار سالانه بای‌پس می‌شدند. در کنار آن، روش‌های کم‌تهاجمی مانند آنژیوپلاستی (معرفی‌شده توسط آندریاس گرونتزیگ در ۱۹۷۷) نیز توسعه یافتند و گزینه‌های درمانی را گسترش دادند.

جراحی قلب نه‌تنها یک پیشرفت پزشکی، بلکه پدیده‌ای فرهنگی بود. موفقیت پیوند قلب در ۱۹۶۷، توجه رسانه‌ها را جلب کرد و بارنارد به چهره‌ای جهانی تبدیل شد. این دستاوردها به عمومی‌سازی پزشکی مدرن کمک کردند و اعتماد مردم به علم را افزایش دادند. با این حال، مسائل اخلاقی مانند انتخاب اهداکنندگان و هزینه‌های گزاف، بحث‌هایی را برانگیخت. در دهه‌های بعد، فیلم‌ها و داستان‌هایی با محوریت جراحی قلب، مانند The Heart (۱۹۹۰)، این رشته را به بخشی از فرهنگ عامه بدل کردند.

عصر مدرن؛ فناوری در خدمت قلب

در سال ۲۰۲۵، جراحی قلب با فناوری‌های نوین به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده است. سیستم‌های رباتیک، مانند دا وینچی، امکان جراحی با برش‌های کوچک و دقت بالا را فراهم کرده‌اند. در سال ۲۰۱۹، اولین جراحی قلب رباتیک کامل در هند انجام شد. دریچه‌های مصنوعی قابل کاشت از طریق کاتتر، که در سال ۲۰۰۲ معرفی شد، نیاز به جراحی باز را در بسیاری از بیماران کاهش داده است. قلب‌های مصنوعی موقت، بیماران در انتظار پیوند را زنده نگه می‌دارند. تصویربرداری سه‌بعدی و هوش مصنوعی نیز تشخیص و برنامه‌ریزی جراحی را دقیق‌تر کرده‌اند. با این حال، هزینه‌های بالا (تا ۱۰۰,۰۰۰ دلار برای یک عمل پیچیده) و کمبود اهداکنندگان قلب، دسترسی را محدود کرده است.

آینده جراحی قلب؛ نوآوری و اخلاق

آینده جراحی قلب با فناوری‌های پیشرفته گره خورده است. چاپ سه‌بعدی، که در سال ۲۰۲۱ منجر به ساخت اولین قلب با سلول‌های انسانی توسط محققان اسرائیلی شد، نوید تولید اندام‌های سفارشی را می‌دهد.

ژن‌درمانی، که در آزمایش‌های بالینی ۲۰۲۳ برای درمان کاردیومیوپاتی استفاده شد، می‌تواند بیماری‌های مادرزادی را ریشه‌کن کند. قلب‌های بیومکانیکی دائمی نیز در حال توسعه‌اند و ممکن است تا دهه ۲۰۴۰ جایگزین پیوند شوند. با این حال، مسائل اخلاقی مانند توزیع عادلانه منابع و مهندسی ژنتیک نیازمند توجه‌اند. از بخیه ساده ویلیامز تا پیوندهای پیچیده امروز، جراحی قلب نشان داده که با نوآوری و اراده، هیچ مانعی غیرقابل‌عبور نیست.

منابع:

Journal of Thoracic and Cardiovascular Surgery 

American Heart Association

Cleveland Clinic

Mayo Clinic

NIH
 

۴۷۲۳۲