بانو «سوسن»، همسر تاریخ‌سازِ امامت

همواره در تاریخ ولادت ها و شهادت های اهل بیت (س) به نقش مستقیم شخصیت آن معصوم پرداخته ایم. نقش همسران معصومین همواره در نگاه ما مورد فراموشی واقع شده است. گزارش خبرآنلاین به مناسبت شهادت امام دهم شیعیان در سوم رجب، نگاهی ست کوتاه به منابع و کتب مرجع درباره  جایگاه بانوی فاضله ی آن حضرت در زندگی و نقش وی پس از شهادت امام هادی(ع). شبکه وکالت در عصر امام‌ دهم(ع)؛ تدبیری در حرکت اجتماعی شیعه

استاد شهید مطهّری در کتاب « سیری در سیره ائمّه اطهار (ع)»، در صفحه ۲۴۹ - ۲۵۰ درباره شخصیت والای همسر امام هادی(ع) و مادر امام عسکری(ع) می گوید:  این بانو  مقامی دارد، عظمتی دارد، جلالتی دارد، شخصیتی دارد که... بعد از امام عسکری(ع) «مَفْزَعُ الشّیعه» بود، یعنی ملجأ شیعه، این بزرگوار بود؛ قهراً در آن وقت چون امام عسکری علیه ‏السلام ۲۸ساله بوده‌‏اند که از دنیا رفته‌‏اند، علی‌‏القاعده مطابق سن امام‏ هادی علیه ‏السلام هم حساب بکنیم، زنی بین پنجاه و شصت بوده است، این‌قدر زن باجلالت و باکمالی بوده است که شیعه هر مشکلی برایش پیش می‌‏آمد، به این زن مراجعه می کرده است.

نام و جایگاه بانو سوسن(س) در کتب حدیثی

کتاب «بحارالانوار» از کتاب های مرجع حدیثی است که علامه مجلسی در جلد ۵۰ این کتاب، در صفحه ۲۳۵ آورده است: نام همسر امام هادی(ع)، «سوسن» بوده است.
«سوسن»(س)، بانویی ست که به روایت برخی همراه خانواده و اقوامش در یکی از جنگ‌های عصر حکومت بنی‌عباس به مدینه آمده بود. در مدینه او را «سَلیل» یا «حُدَیْثه» نیز خطاب می کردند.

کتاب «مسندالامام العسکری(ع)»، تالیف مرحوم عزیز الله عطاردی که از چهره های برجسته حدیث شناس بود، در صفحه ۴۹ کتاب تحقیقی خود، این روایت را تایید می کند که نام مادر امام عسکری(ع)، «سوسن» بوده است:
بانو «سوسن» پس از تولّد فرزندش، حسن عسکری با کنیه «امّ‌الحسن» و «امّ ابی‌محمّد» نامیده شد و با تولّد نوه یگانه‌اش «حجت بن الحسن»، با لقب و عنوان «جدّه» شهرت یافت. برخی منابع نیز نوشته اند: «وی در ولایت و کشور خودش، پادشاه‌زاده بوده...»

کتاب « جَلاءُ العُیون»، تالیف علامه محمد باقرمجلسی که به تاریخ زندگی چهارده معصوم(ع) پرداخته، درباره ویژگی های همسر امام هادی(ع) در صفحه ۹۸۹ نوشته است:
« او زنِ عفیف و کریمه و در نهایت صلاح و ورع و تقوا بود....»؛ راویان تاریخ این بانو را از بانوان عارفه و صالحه معرفی کرده اند.  

بانو سوسن(س) به دلیل ویژگی‌های والای علمی و اخلاقی خود در دوره امامت امام جواد (ع) توفیق اقامت در مدینه را پیدا کرد و سرانجام دست تقدیر، او را به همسری امام دهم (ع) مفتخر ساخت. بر اساس گزارش منابع تاریخی امام هادی(ع) جز این بانو، همسر دیگری نداشته است و و نسل «امامت» از دامن پاک و مطهّر او ادامه پیدا کرده است.

سکونت اجباری بانو سوسن(س) در سامرّا و شهادت امام هادی(ع)

کتاب دایرة‌المعارف تشیّع، در جلد۲، صفحه ۳۷۰ آورده است:
هنوز چند سالی از زندگی مشترک بانو سوسن(س) با امام هادی(ع) نگذشته بود که محبوبیت روز افزون امام، باعث هراس دستگاه حکومتی شد. لذا برای کنترل رفت و آمد شیعیان و ایجاد محدودیت در فعّالیت امام دهم(ع)، خلیفه عبّاسی در سال ۲۳۶ قمری ایشان را به پایتخت (سامرّا) فراخواند.
بنابراین، امام حسن عسکری( ع) تا حدود پنج سالگی همراه والدینش در مدینه اقامت داشت و مراحل دیگر زندگی را در سامرّا گذرانید

امام هادی(ع) و خانواده ‏اش پس از ورود به پایتخت و اسکان در محلّه و منطقه نظامی (عسکر) و تحت مراقبت مأموران، فصل جدیدی از زندگی را شروع کردند. از این رو بانو سوسن(س) هر از چندگاهی، محدودیت و فشارهای حکومتی را در زندگی شوهر و فرزندانش حس می‏کرد، چرا که حکومت ‏های غاصب ـ به ویژه بنی‏ عبّاس ـ برنامه ‏ها و سیاست ‏های گوناگونی را در حکومت و جامعه اسلامی پیاده می کردند تا نقش امامت شیعه را ریشه کن سازند. دوران زندگی بانو حدیث هم‌زمان با هشت خلیفه عباسی بود که به‌شیوه خاص خود بر شیعیان فشار وارد می‌ساختند؛

کتاب زندگانی عسکریّین (علیه‌السّلام)، در جلد ۲ در صفحه ۱۲۱ – ۱۲۲ آورده است:
در طول زندگی بانو سوسن(س) حوادث گوناگونی به وجود آمد، همانند رحلت فرزندش سید محمّد، امّا آنچه که قلب وی را بیشتر نگران کرده بود، توطئه‏ های خلیفه عبّاسی و عوامل حکومتی بود، چرا که هر از چندگاهی، امام هادی(ع) مورد شکنجه جسمی و روحی قرار می‏گرفت و گزارش‏ های غم ‏انگیزی، مبنی بر غارت اموال شیعیان، حبس، شکنجه و شهادت اصحاب نیز قلب رئوف امام را به شدّت آزار می ‏داد.
بی ‏گمان، بانو سوسن(س) به عنوان شریک زندگی، با غم‏ های شوهرش همراه و همگام بود. سرانجام، امام دهم(ع) در سال ۲۵۴ قمری توسّط دشمنان مسموم شده و به شهادت می‏رسد و شهر سامرّا در فقدان آن رهبر یگانه، به سوگ می‏ نشیند. نقش بانو سوسن(س) پس از شهادت امام هادی(ع) پر رنگ تر و جدی تر است.

شهادت امام عسکری(ع) به روایت بانو سوسن(س)

در کتاب « بحارالانوار» جلد ۵۰، صفحه۳۱۳ روایتی نقل شده و آورده است: 
سوسن (س) نقل می‌کند: یک روز ابو محمّد به من فرمود: «سال ۲۶۰ (۶۰ ق.) سوزشی در دلم (بر اثر زهر) پدید می‌آید، می‌ترسم رنج و سختی به من برسد. اما در صورت سالم ماندن، (قضا و قدر الهی) در سال ۲۷۰ (۷۰ ق.) محقّق خواهد شد....
با شنیدن این پیشگویی، بیتابی کرده و گریستم. در این موقع، به من فرمود: «لابدّ (لی) من وقوع امر اللّه فلاتجزعی؛
ای مادر!  بیتابی مکن؛ زیرا از تحقّق امر خداوند، چاره‌ای نیست.»

از آنجا که هر روز فشارها و تهدیدهای حکومت بنی‌عبّاس نسبت به حضرت عسکری (ع) افزایش پیدا می‌کرد، امام نیز حوادث آینده (حبس و شهادت) را برای برخی از افراد خانواده و اصحاب، بیان می‌نمود که در این میان، ایجاد آمادگی قلبی «مادر» در اولویّت بوده است.

اقدام شجاعانه بانو سوسن(س) در مقابل جعفر کذاب

کتاب کمال الدّین، تالیف شیخ صدوق، در جلد ۲، صفحه ۱۴۹ آورده است:
هنوز مدّت زمانی از شهادت امام عسکری (علیه‌السّلام) نگذشته بود که این خبر به مردم مدینه رسید و بنی‌هاشم و شیعیان در شهادت امام خود، سوگوار شده و مصیبت وارده را به مادر آن حضرت تعزیت گفتند...
امّ ابی‌محمّد ( سوسن) برای زیارت قبر مطهّر فرزندش و خاموش کردن فتنه‌هایی که به وجود آمده بود، فوراً همراه عدّه‌ای از شیعیان به جانب عراق رهسپار شد.
وی بعد از رسیدن به سامرّا و شنیدن تمام وقایع و مشاهده عملکرد منفی جعفر، در یک اقدام شجاعانه اعلام نمود که: «من، وصیّ پسرم حسن بن علی هستم و به عنوان وارث، می‌خواهم حقّم را بگیرم.»
جعفر و پیروانش برای باطل کردن این ادّعا، از هیچ تلاشی فروگذار نکردند، متقابلاً این بانوی خردمند و شجاع هم برای اثبات حقّ خود، مدارک کتبی و شفاهی را به دادگاه تقدیم کرده و در نتیجه، قاضی‌القضات پایتخت نیز به نفع وی حکم صادر نمود.
آری با ورود همسر امام‌هادی (علیه‌السّلام) و مادر امام عسکری (علیه‌السّلام) به سامرّا، نور امید در دل‌های شیعیان پرفروغ‌تر شده و فضای ابهام آلود و خفقان نیز آرام، آرام، به وضعیّت عادی برمی‌گشت.

بانو سوسن(س)، تنها وکیل وصی امام حسن عسکری(ع)

کتاب الغیبه، کتاب مرجعی ست که مولف آن شیخ طوسی در آن آورده است: امام حسن عسکری(ع)، مادر خود را وکیل وصی قرار داد تا تولد فرزندش مخفی بماند. شیخ طوسی در ادامه می‌گوید نظیر آن را امام صادق(ع) برای در امان ماندن فرزندش موسی بن جعفر(ع) انجام داد و پنج نفر را وصی خود معرفی کرد که از جمله آنان «حمیده بَربَریه» بود.

امام عسکری(ع) مادرش را وصی (متولی موقوفات و صدقات) خود کرد. منابع تاریخی از احمد بن ابراهیم چنین نقل کرده‌اند: « من در سال ۲۶۲ق در مدینه به حضور حکیمه دختر محمد بن علی الرضا، خواهر ابوالحسن عسکری رسیدم و با او از پشت پرده صحبت کردم و از دین او سؤال کردم، [درباره] کسی که امام می‌داند.
گفت فلان بن حسن(ع) و نام آن [حضرت] را برد. گفتم فدایت شوم او را دیدی یا اینکه خبرش را شنیدی؟ گفت خبر او را از ابومحمد(ع) (امام عسکری) گرفتم که برای مادرش نوشته بود. به حکیمه گفتم آن فرزند کجاست؟ گفت پنهان است.
گفتم پس شیعیان به چه کسی پناه ببرند، گفت به جده‌اش، مادر ابومحمد(ع). گفتم آیا از کسی پیروی کنم که یک زن را وصی خود کرده است؟!
فرمود: امام حسن عسکری(ع) در این مورد از امام حسین(ع) پیروی کرد که در ظاهر به خواهرش زینب دختر علی بن‌ابی‌طالب(ع) وصیت کرد،... به جهت حفظ جان علی بن حسین(ع) (امام سجاد). سپس فرمود شما مردمی هستید مطلع از اخبار، آیا در روایات به شما نرسیده است که نهمین فرزند حسین(ع) زنده است و میراثش تقسیم می‌شود؟».

آرامگاه این بانو در حرم عسکریین در سامرا است.

هدیه نثار روح این بانوی گرانقدر در روز شهادت امام هادی(ع)

/۶۲۶۲