مغزها را جذب می‌کنند تا منابع و سرمایه کشورها را در دست گیرند

سپیده سعیدی :سیر صعودی تعداد دانشجویان در حال تحصیل در خارج از کشور می تواند دلایل متعددی داشته باشد . دلایلی مثبت و منفی . اینکه دانشجویان ما در کشور خودمان به آنطور که شایسته است امکانات کافی برای تحقیق و پژوهش در سطوح عالی علمی ندارند و یا آنکه تعداد  دانشجویان دوره دکترا آنقدر بالا رفته است که تحصیل آنها در خارج از کشور امری عادی به حساب می آید . به طور کلی در این دوره بیش از هر دوره دیگر شاهد خروج نخبگان و دانشجویان ممتاز از کشور هستیم که البته به گفته دکترمحمد حسن دوگانی نایب رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات ،نماینده مردم فسا در مجلس شورای اسلامی ،رییس کمیته جلوگیری از مهاجرت نخبگان ،رییس مجمع نمایندگان استان فارس و استاد دانشگاه کرمان ،مسئولان سعی بر آن دارند تا از خروج همیشگی نخبگان از
کشور جلوگیری به عمل آورند .اما این بدان معنا نیست که نخبگان برای تکمیل تحصیل و تحقیقات خود از امکانات خارج از کشور استفاده نکنند.

بسیاری از اساتید دانشگاه ها خبر از سیر صعودی خروج دانشجویان از کشور را می دهند به نظر شما دلایل و انگیزه های این دانشجویان برای ادامه تحصیل در خارج از کشور چیست ؟
البته من از آماری که وزارت علوم اعلام کرده است خبر دارم .هم اکنون 60 هزار دانشجو در خارج از کشور داریم و به طور کلی در کشورهای اروپایی تعداد کمتری از دانشجویان ایرانی در حال تحصیل هستند که در گذشته چنین نبود و اگر دانشجویان در گذشته از طریق بورس برای ادامه تحصیل از کشور خارج می شدند همگی جذب دانشگاه های معتبر اروپایی می شدند .

در حال حاضر بعید به نظر می رسد که این تعداد از دانشجویان با اخذ بورس به خارج از کشور رفته باشند ؟
اکثرا با هزینه شخصی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته اند و برای همین است که شاهد تحصیل دانشجویان بسیاری در کشورهایی چون مالزی ،ژاپن ،هند ،و کشورهایی چون اکراین ،آذربایجان ،تاجیکستان و ... هستیم .

چرا ؟ آیا ما در ایران امکانات و شرایط لازم را نمی توانیم برای دانشجویان فراهم کنیم ؟
این موضوع را می توان به قبل و بعد از انقلاب تقسیم کرد . در اوایل انقلاب در دوره دکترا و دکترای تخصصی ضعیف بودیم و کلیه دانشجویان این مقطع به دنبال ادامه تحصیل بودند . در آن سالها دانشگاه های خارج از کشور هم نیاز داشتند تا برای تکمیل کادر تخصصی خود از ایران دانشجو بگیرند . بنابراین اعزام دانشجو به خارج از کشور به منظور تکمیل تحصیلات عالی انجام می شد . اما امروزه ظرفیت دانشگاه ها در دوره کاردانی و کارشناسی بالا رفته و با این حساب در مورد رفتن دانشجو به خارج از کشور روند نزولی داشته ایم . هنوز هم دانشجویان بسیاری با استفاده از بورس به خارج از کشور اعزام می شوند اما نسبت به گذشته بسیار کم هستند . دانشجویانی که در گذشته به خارج از کشور اعزام می شدند خود از نخبگان بودند و به دانشگاه هایی اعزام می شدند که حضور آنها درآن دانشگاه ها برای ایران هم مایه افتخار بود . چرا که حضور دانشجویان ما در آن دانشگاه ها خود برای ایران بار علمی و افتخار در این زمینه به ارمغان می آورد

بیشتر دانشجویان برای تحصیل در کدام رشته راغب به ادامه تحصیل در خارج از کشور هستند ؟
بهتر است بگوییم ما در کدام رشته ها در دانشگاه های ایران سیستم ضعیف تری داریم . بسیاری از دانشجویان برای تحصیل در رشته های پزشکی ،داروسازی و دندانپزشکی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور اعزام می شوند و یا خود با هزینه شخصی این کار را انجام می دهند .

دانشگاه های پزشکی و علوم پزشکی ما در ایران سالیانه چه تعداد دانشجو در این رشته را پذیرش می کنند ؟   
در این رشته ها سالیانه 2000  دانشجو در ایران پذیرفته می شوند . این در حالی هست که تعدادی بیش از این تعداد به خارج از کشور رفته و با هزینه خود راغب به ادامه تحصیل در کشور های دیگر هستند . شاید روند صعودی افزایش دانشجویانی که به خارج از کشور می روند تنها به خاطر علاقه مندی بسیار زیاد به تحصیل در رشته های پزشکی و دندانپزشکی باشد .

در بسیاری از مواقع هم خروج نخبگان را شاهد هستیم .
در این مورد باید بگویم که من خودم هم به دنبال این موضوع هستم و شخصا آن را پی گیری می کنم . در این رابطه با وزرای بهداشت قبل و کنونی بهداشت و درمان هم مسئله را در میان گذاشتم . این مسئله را با دکتر لنکرانی و دکتر دستجردی هم در میان گذاشته ایم که ما در حال حاضر در روستاها پزشک نداریم و مناطق محروم ما در ایران از نداشتن نیروی متخصص دچار مشکل می شوند . پزشکان فارغ التحصیل ما هم کافی برای رفع این همه نیاز در روستاها نیستند .

مجلس در این رابطه چه اقداماتی انجام داده است ؟ پاسخ وزرا به شما چه بوده ؟
ما در سال گذشته در کمیسیون بهداشت و درمان خواستار این موضوع بودیم که ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته های پزشکی و دندانپزشکی را بالا ببرند با یک دو فوریتی نمایندگان خواستند تا ظرفیت دانشجویان در رشته پزشکی بالا رود . مسئله هم اینطور مطرح شد که در حال حاضر جمعیت روستاهای ما 20 میلیون نفر است و ما چه تعداد پزشک برای ارائه خدمات پزشکی در روستاها داریم ؟ این در حالی است که پزشکان هم راضی نمی شوند که با حقوق ماهی دو میلیون تومان در روستاها کار کنند .

اما ظرفیت بالا نرفته چرا؟ نظر وزرای بهداشت در دوره در این رابطه چه بوده است ؟
در این خصوص اول باید عنوان کنم که ما 80 هزار درخواست کننده برای تحصیل در رشته های پزشکی داریم و مسئولان بر این باور هستند که نمی توان این تعداد در خواست کننده را برای تحصیل در دانشگاه ها پذیرفت . ضمن آنکه آنها معتقد هستند که رشته پزشکی از قداست خاصی برخوردار است و پذیرش بیش از اندازه در این رشته نمی تواند مشکلی را از میان بردارد . یقینا دانشجویانی که پزشک عمومی می شوند تنها تا مقطع فوق لیسانس مابقی رشته ها تحصیل می کنند و این افراد باز هم حاضر نیستند تا به نقاط دور افتاده برای خدمات رسانی اعزام شوند در واقع همه پزشکان در ایران با پذیرش آنها در این رشته در صدد ادامه تحصیل بر می آیند و یا آنکه ترجیح می دهند که به خارج از کشور اعزام شوند نه روستاها .

شما اشاره داشتید به خروج نخبگان و متقاضیان تحصیل در رشته های پزشکی این در حالیست که ما این روزها شاهد خروج دانشجویان برای تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد هم هستیم
ما در کنکور سال 88 ،800 هزار نفر متقاضی برای تحصیل در دوره کارشناسی ارشد را داشتیم . این در حالی است که ظرفیت پذیرش ما در دانشگاه ها در این دوره به 300 هزار نفر هم نمی رسد . یعنی 10 برابر ظرفیت پذیرش فعلی ما متقاضی تحصیلات تکمیلی داریم که باید برای افزایش ظرفیت فکری شود .

با این حساب اگر ظرفیت برای تحصیل در دوره کارشناسی ارشد بالا برود در دوره دکترا هم باز متقاضی خواهیم داشت
بله بعد از انقلاب ظرفیت تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها بسیار رشد کرده است دانشگاه های جدید هم مجری دوره دکترا هستند . رشد چشمگیری در این رابطه داشتیم . در واقع در حال حاضر ایران در دنیا در این خصوص مقام اول را از آن خود کرده است .

پس خروج نخبگان از ایران با توجه به اینکه ظرفیت علمی کشور در دوره های تحصیلات تکمیلی بالا رفته است کمی سوال بر انگیز شده است با توجه به اینکه شما رییس کمیته جلوگیری از خروج نخبگان هستید ابهامات موجود درباره خروج نخبگان را چگونه ارزیابی می کنید ؟
کمیته جلوگیری از خروج نخبگان تشکیل شده از نمایندگانی از وزارت بهداشت ،وزارت امور خارجه ،وزارت اطلاعات ،بنیاد امور نخبگان ،معاونت علمی فن آوری ریاست جمهوری که این نمایندگان تحت نظارت کمیسیون آموزش و تحقیقات مشغول به فعالیت شده اند . هدف از تشکیل این کمیته رسیدگی به مهاجرت نخبگان از ایران و جذب نخبگان در دانشگاه های خارج از ایران است . مادر کمیته همه سعی خود را به کار گرفته ایم تا بفهمیم . که نخبگان ایرانی در کدام دانشگاه ها هستند ،در چه مقطع تحصیل می کنند ،در کدام کشور زندگی می کنند و اطلاعاتی از این قبیل .

این اطلاعات برای به دست آوردن آمار است ؟ آیا قرار است نخبگان را به ایران باز گردانید ؟
ما اهداف دیگری از این اقدام داریم . ما می خواهیم نخبگان را شناسایی کنیم و امکانات رفاهی و کرامات انسانی را برای آنها در کشور خودمان هم فراهم کنیم . تلاشمان بر این است تا این افراد برای مهاجرت از ایران نروند و همه مدت غیبت آنها از وطن خود فقط برای کسب دانش و مدارج علمی باشد . می خواهیم حتی امکان را برای رفت و آمد نخبگان بیشتر فراهم کنیم آنچنان که آخرین یافته های علمی دستاوردی باشد که نخبگان برای وطن خود به ارمغان می آوردند و افتخار این تلاش نصیب ایران و ایرانی گردد نه دانشگاه های خارج از ایران . آشنایی با نخبگان می تواند دستاوردی چون تبادل نظر با نخبگان دیگر کشورها را به همراه داشته باشد .

کمیته جلوگیری از خروج نخبگان از ایران چه تدابیری اندیشیده تا مغزها از این کشور متواری نشوند ؟
باید رفت آمد را برای نخبگان راحت کنیم . همین اقدام نه چندان بزرگ سبب می شود که فرار مغزها را از این به بعد شاهد نباشیم زمینه استفاده از امکانات باید برای نخبگان فراهم شود . باید امکاناتی فراهم شود که نخبگان بتوانند به راحتی در ایران از بر گزاری کنفرانس ها و همایش ها بهره ببرند . ما نیاز به تبادلات با ارزش آنها با دیگر نخبگان در دنیا داریم و برای توسعه پایدار کشور این کمیته در صدد  جذب دائمی و موقت نخبگان در کشور است .

افزایش خروج نخبگان در این سالها چه دلیلی می تواند داشته باشد ؟‌
باید بگویم که اصولا چنین چیزی اتفاق نیافتاده است ما در کشورمان حدود 400 دیپلمات داریم که این افراد مجبورند به خاطر موقعیت کاری و زندگی خود در خارج از کشور زندگی کنند و به تبع فرزندان این افراد هم در خارج از کشور تحصیل خواهند کرد . این روند همان روند همیشگی است که ما شاهد آن بوده ایم . اگر هم بخواهیم به المپیادی هایمان اشاره کنیم . این افراد هم تعدادشان به 90 نفر می رسید که سال پیش از ایران خارج شدند.

چه تضمینی برای بازگشت همین 90 نفر المپیادی وجود دارد ؟
در کشورهای دیگر در حال حاضر مسئولان به دنبال نفت و گاز ومواردی از این قبیل نیستند. آنها معتقد هستند که مغز بهترین چیز برای توسعه کشور است . هر انچه را که در توان دارند به خدمت می گیرند تا مغزها را از سراسر دنیا جذب دانشگاه های خود کنند . در حال حاضر دانشگاه آکسفورد به خاطر وجود نخبگان دنیا به این شهرت رسیده است . افرادی چون دکتر درخشان در این دانشگاه ها درس خوانده اند و در حال حاضر از افتخارات آنها به شمار می روند . به خاطر مقالات نخبگان دنیا در دنیا مطرح می شوند . آنها هم مغز ها را جذب می کنند و با استفاده از مغزها به جذب سرمایه ها می پردازند و بر منابع دنیا مسلط می شوند . به نظر من آینده در دستان آنهایی است که توسعه علمی کشور را در دست دارند .

ما تنها در بین دانشجویان جوان نخبه نداریم بلکه بسیاری از استادان ما در دانشگاه ها هم از نخبگانی به شمار می روند که حضورشان برای دانشجویان ارزشمند است و متاسفانه چندیست که شاهد بازنشستگی زود هنگام این استادان هستیم چرا ؟
بله یکی از مواردی که ما در این کمیته بدان رسیدگی می کنیم همین موضوع است و ما در واقع این روزها با مهاجرت نخبگان هم روبرو هستیم . البته عده اای از استادان فضا را برای ادامه تحقیق و پژوهش خود در ایران کم می بینند و در رفت و آمد هستند و در این بین نمی توانند که در وضعیت ثابتی در دانشگاه ها بمانند . اما این موضوع بدان معنی نیست که منکر بازنشستگی زود هنگام استادان شویم . روند بازنشسته کردن زود هنگام استادان در دانشگاه های ایران ضربه بزرگی را به جامعه علمی ایران وارد کرد .

برخی از مسئولان علت این اقدام را جایگزین کردن جوان ها و وارد کردن آنها را به این عرصه دلیل اصلی می دانند . این اقدام معقول و بجاست ؟ آیا در دنیا استادان را بر اساس سن و سال بازنشسته می کنند ؟
خیر متاسفانه این بدعت را ما در ایران گذاشته ایم . غافل از آنکه در تمام دنیا مردم بر این باور هستند که افراد علمی در سنین بالا تر دارای مدارج و تجربه علمی ارزشمندتری می شوند . در حال حاضر اساتید نخبه دنیا بالای 60 سال سن دارند . این افراد ذخیره علمی یک کشور به حساب می آیند .

شما هم این اقدام را تایید می کنید ؟
نه من این قبول ندارم ما نباید بگذاریم دانشمندانمان از دور تدریس و تحقیق خارج شوند و نباید بگذاریم که از ایران خارج شوند . گرچه بسیاری از این استادان از این تصمیم گیری و بازنشستگی زود هنگام خود احساس رضایت دارند و به سرعت جذب دانشگاه های خارج از کشور با حقوق 3 برابر می شوند .

شما به تحمیل سلیقه سیاسی به استادان اعتقادی دارید ؟
این مورد هم می تواند تاثیر گذارباشد . اینکه مسئولان دانشگاه از سلیقه سیاسی  استادی خوششان نیاید و یا اینکه رقابت منفی علمی دراین میان نقش آفرینی کند . به هر حال حال این جناح بندی ها اثر گذار و تند روی ها مخرب هستند و جامعه را در هر نقطه دچار تخریب می کنند .

آینده علمی کشور را چگونه ارزیابی می کنید ؟
ما چند سال است که شاهد تلاش بی وقفه و سیر صعودی رتبه ها و مقامات علمی دانشجویان و محققان خود در خارج از کشور هستیم . برای چشم انداز سال 1404 در نظر داشتیم تا در دنیا مقام اول علمی را کسب کنیم . اما خیلی زود تر به این نتیجه رسیدیم . در حال حاضر هم مطمئن هستم آینده علمی کشور ما درخشان خواهد بود.