دور تازه روابط روسیه و جمهوری آذربایجان

در سیاست خارجی جمهوری آذربایجان فدراسیون روسیه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. سراسر مرزهای شمالی جمهوری آذربایجان با روسیه هم مرز است که یکی از پر تنش ترین مرزهای روسیه است و شامل جمهوری داغستان در منطقه فدرال جنوب غربی است که قفقاز شمالی در آن واقع و در نزدیکی قلمرو جمهوری خودمختار چچن قرار دارد. اخیرا ساختمان گمرک پیشرفته جمهوری آذربایجان در مرز با روسیه (داغستان)، توسط رئیس جمهور آذربایجان افتتاح شد. این امر نشان دهنده اهمیت این نقطه گمرکی است و از همین مرز سالانه میلیونها تن کالا مبادله می شود و نقش اساسی در روابط دو کشور دارد. این نقطه مرز زمینی روسیه با قلمروهای جنوبی است و به علت استقرار قفقاز جنوبی در آن، برای روسیه از حساسیت ویژه ای برخوردار است. این همان مرزی است که از آغاز درگیری روسیه با چچن بروی کامیونهای ایرانی بسته است و ایران از طریق جاده نمی تواند با روسیه ارتباط داشته باشد. از این رو می توان اهمیت آذربایجان برای روسیه و اهمیت روسیه برای آذربایجان را درک کرد. علاوه بر آن از دوره شوروی بین بندر باکو و بنادر فدراسیون روسیه در دریای خزر (ماخاچ کالا و آستاراخان) خطوط کشتی رانی گسترده ای برقرار است. 
در سال 2008 حدود 8/18% از کل ارزش واردات آذربایجان از روسیه تامین شده است و 2/1% از کل ارزش صادرات آذربایجان به روسیه اختصاص داشته است. در بین کشورهای تانین کننده واردات جمهوری آذربایجان، روسیه رتبه نخست را دارا بوده و از کل 2/7 میلیارد دلار واردات آن در سال 2008، روسیه  35/1 میلیارد دلار را بخود اختصاص داده است.

در دوره ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین روابط دو کشور رو به گسترش نهاد و رئیس جمهور فقید آذربایجان مفتخر به دریافت عالی ترین نشان دولتی روسیه شد. دیدار 11 شهریور ماه 1389 مدویدف از جمهوری آذربایجان نیز نشان دهنده سطح بالای روابط دو کشور است. با وجود روابط نزدیک روسیه با ارمنستان، جمهوری آذربایجان روابط خود را نه تنها با روسیه قطع نکرده است، بلکه روابط رو به گسترشی را با روسیه ادامه داده است. جمهوری آذربایجان به خوبی می داند که با حضور روسیه در گروه مینسک، مساله قره باغ از موازنه ای برخوردار خواهد شد که در آن روسیه منافع آذربایجان را  مورد ملاحظه قرار خواهد داد. هم چنین روسیه بخوبی واقف است که ایستگاه رادار قبله در جمهوری آذربایجان در دامنه های جنوبی کوههای قفقاز (که اکنون در اجاره روسیه است) چشم روسیه رو به جنوب است و می تواند اقیانوس هند و خاورمیانه و شمال آفریقا را کنترل کند. بنابراین هر دو کشور در راستای تامین منافع یکدیگر ملاحظاتی را در نظر می گیرند. دریای خزر، مناقشه قره باغ، مبارزه با تروریزم، قاچاق مواد مخدر و اسلحه مواردی هستند که دو کشور با هم همکاری می کنند. مرز طولانی و کوهستانی در کوههای قفقاز می تواند کمینگاه خوبی برای تروریستها و جریانهای مذهبی افراطی قفقاز شمالی باشد. به همین سبب روسیه با درک موقعیت ممتاز جمهوری آذربایجان با این کشور به تعاملی مثبت ادامه می دهد.

بنا به گزارش سایت ریا نووستی  در 11 شهریور"دمیتری مدودف" رییس جمهور روسیه وارد باکو شد. همکاری های تجاری-اقتصادی دو کشور و همچنین همکاری در زمینه مسائل دریای خزر و مناقشه قره باغ در این دیدار بررسی شد.

از جمله موضوعات همکاری های دوجانبه می توان به همکاری در دریای خزر، بهره برداری از منابع طبیعی، حراست از محیط زیست، مسائل همکاری های بین منطقه ای در مناطق همجوار مرزی، همکاری در زمینه نفت و گاز و همچنین سرمایه گذاری های دوجانبه اشاره کرد. مسائل قره باغ، همکاری های فنی - نظامی مسکو و باکو و مسائل بین المللی از جمله وضعیت ایران در زمان دیدار "دمیتری مدودف" رئیس جمهور روسیه از آذربایجان در 2 و 3 سپتامبر (11 و 12 شهریور) مورد بحث قرار گرفت.

بنا به نوشته "نینوکنتی آدیاسوف" عضو شورای تحلیلی مجلس دومای روسیه سفر 2-3 سپتامبر "دمیتری مدودف" رییس جمهور روسیه به جمهوری آذربایجان دومین سفر مدودف به قفقاز جنوبی طی ماههای اخیر محسوب می شود. رییس جمهور روسیه طی روزهای 19-20 اوت سال جاری جهت انجام دیداری رسمی به ارمنستان سفر کرده بود. خبر تمدید قرارداد استقرار پایگاه نظامی روسیه در "گومری" ارمنستان واکنش سرد آذربایجان را بدنبال داشت. مسکو با سفر مدودف به آذربایجان نشان می دهد که از سیاست سنجیده و متعادلی در این منطقه حساس پیروی می کند. به غیر از این روسیه نشان می دهد که قفقاز جنوبی را منطقه منافع ملی خود می شمارد. موضوع اصلی این سفر امضای قرارداد مرزهای دولتی و توافقنامه استفاده متناسب از منابع آبی رودخانه "سمور" خواهد بود.

"سمور" رودخانه ای مرزی (میان آذربایجان و فدراسیون روسیه) است که منطقه "لزگی" نشین قفقاز را به دو قسمت تقسیم می کند. بعد از فروپاشی شوروی رهبران جنبش ملی "سدوال" لزگی خواستار ایجاد کشوری مستقل در خاک روسیه و آذربایجان بودند. امضای توافقنامه مذکور باید استفاده از منابع آبی "سمور" را متعادل تر کرده و برای لزگی ها حقوق وِیژه ای در منطقه مرزی در نظر گیرد.

همکاری دو کشور بر اساس توافقات در زمینه نفت و گاز در حال توسعه است. پروژه احداث نیروگاه اتمی در آذربایجان نیز می تواند به یکی از طرح های اقتصادی جذاب میان دو کشور مبدل شود. همکاری های نظامی نیز از جمله مسائل مورد توجه روسیه است، هر چند در سالهای اخیر جمهوری آذربایجان در ارتقای سطح فنی و نیروی انسانی ارتش خود به ساختار های غربی پیوسته است و پیشرفتهای چشمگیری را تجربه کرده است. با این حال جمهوری آذربایجان علاقه مند است در استراتژی نظامی خود هم با غرب و هم با روسیه روابط نظامی داشته باشد.
از موضوعات دیگر مذاکرات دو رئیس جمهوری تمدید قرارداد اجاره ایستگاه راداری "قبله" است که بخشی از سیستم هشداردهی حملات موشکی روسیه را تشکیل می دهد. موضوع رادار قبله مساله ای حساس در سیستم دفاع موشکی است که هم از سوی روسیه و هم از سوی آمریکا و متحدانش و می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

جمهوری آذربایجان با جدیت و حساسیت زیادی برقراری روابط ترکیه- ارمنستان را مورد ملاحظه قرار داده است بطوری که رهبران ترکیه با دیدارهای متعدد خود از باکو به این کشور اطمینان داده اند که روابط خود با ارمنستان را تا قبل از تخلیه مناطق اشغالی آذربایجان از سوی ارمنستان، عادی نخواهند کرد. اما دولت جمهوری آذربایجان با تعمیق روابط با روسیه می خواهد موازنه را به نفع خود تغییر دهد. سیاست خارجی مثبت آقای الهام علی یف بسیار کارآمد بوده و او توانسته است در محیط پیرامونی خود با همه همسایه (به استثنای ارمنستان) روابط حسنه داشته باشد. از این رو جهموری آذربایجان در سایه تنش زدایی موفق شده است که به رشد اقتصادی کم نظیری دست یابد، سرمایه گذاری خارجی خوب و مناسبی در این کشور رخ داده و با توسعه اقتصادی بسوی ایجاد یک کشور قدرتمند حرکت می کند. جمهوری آذربایجان با استفاده از فرصت آتش بس در جنگ قره باغ، روند رشد اقتصادی خود را ادامه داده، ارتشی قدرتمند و آموزش دیده تدارک دیده، زیر ساختهای اجتماعی و اقتصادی مناسبی ایجاد وحدت ملی را تقویت کرد است. ثروتهای نفتی آذربایجان این کشور را بسوی تبدیل شدن به کشوری مرفه و توسعه یافته رهنمون شده است. باکو اصرار دارد که روند بازگشایی مرزها میان ترکیه و ارمنستان باید همزمان با روند بازگشت حاکمیت منطقه قره باغ تحت نظارت آذربایجان انجام شود.
بنا به گزارش ریا نووستی از باکو، "دمیتری مدودف" و "الهام علی یف" روسای جمهور روسیه و آذربایجان بر اهمیت دیدار رئیس جمهور روسیه از باکو برای توسعه روابط دو جانبه بین دو کشور تاکید داشتند.
علی یف در آغاز جلسه مذاکره با همتای روس خود گفت: "دیدار شما اهمیت بسیار زیادی برای توسعه بیشتر روابط بین ما دارد". علی یف روابط بین دو کشور را "صادقانه، همراه با رعایت حسن همجواری" ارزیابی کرده و آن را "روابط بین شرکای استراتژیک" خواند.
مدودف نیز با اظهارات رئیس جمهور آذربایجان موافقت کرده، گفت: "من امیدوارم که ما بتوانیم مسائل جاری مربوط به روابط دوجانبه خود، موضوعات روز منطقه و مسائل بین المللی را بررسی کنیم". وی افزود: "ما نیز روابط روسیه و آذربایجان را به همین صورت (مهم) می بینیم" .
لازم به ذکر است که سفر مدودف به آذربایجان به منظور بررسی یک سری مسائل از جمله همکاری های تجاری-اقتصادی دو کشور و همچنین همکاری در زمینه مسائل دریای خزر و مناقشه قره باغ انجام می شود.
به اعتقاد کارشناسان، مسکو با سفر مدودف به آذربایجان نشان می دهد که از سیاست سنجیده و متعادلی در این منطقه حساس پیروی می کند. به غیر از این روسیه نشان می دهد که قفقاز جنوبی را منطقه منافع ملی خود می شمارد.

قرارداد سرحدات دولتی و توافقنامه استفاده معقول و حفاظت از منابع آبی رودخانه مرزی "سمور" روز 3 سپتامبر در باکو در پایان مذاکرات "دمیتری مدودف" و "الهام علیف" روسای جمهور روسیه و آذربایجان امضا شد. به گفته "سرگی پریخودکو" دستیار رئیس جمهور روسیه، این قرارداد خط مرزی را از نقطه اتصال مرز دولتی روسیه، آذربایجان و گرجستان تا دریای خزر تعیین می کند. توافقنامه منابع آبی، تشکیل کمیسیون روسیه-آذربایجان را برای مدیریت مشترک تقسیم آب رودخانه "سمور" به صورت مساوی پیش بینی می کند. به گفته پریخودکو این اسناد باعث "توسعه بیشتر روابط شراکت استراتژیک بین کشور شده و سهم زیادی در تحکیم امنیت و ثبات قفقاز دارد".
در هر حال برقراری ثبات و امنیت در آذربایجان به ثبات در منطقه کمک خواهد کرد. آذربایجان کشوری مهم در منطقه قفقاز است و روابط حسنه ای نیز با ایران دارد. موقعیت مناسب آذربایجان به این کشور امکان داده است تا ضمن بهره مندی از منابع نفتی و گازی خود، به تولید کننده ای مهم در بازار انرژی تبدیل شود.