دریای سیاه، آوردگاه روسیه و ناتو

خبرگزاری «ریا نووستی» گزارش داد که روسیه و اوکراین توافقنامه ادامه استقرار ناوگان دریای سیاه روسیه در کریمه را پس از سال 2017 امضاء کردند. اما اهمیت این خبر در چیست؟ چرا قبل از رسیدن به سال 2017 که حدود 7 سال آینده خواهد بود، این توافقنامه تمدید شده است؟

روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی از داشتن بنادر مهم دریای سیاه از جمله اودسا و سواستوپل محروم شد، بنادری که زمانی در حاکمیت شوروی قرار داشت. روسیه پس از فروپاشی ناگزیر بود برای استفاده از بنادر سابق خود آنها را از دولت اوکراطن اجاره و به دولت اوکراین مبالغی بپردازد. از طرف دیگر با وقوع انقلاب نارنجی و روی کار آمدن غربگراها، در دوره ریاست جمهوری آقای ویکتور یوشچنکو، اوکراین محدودیتهای زیادی برای ناوگان دریای سیاه روسیه ایجاد کرد. افزایش اجاره بنادر و در نهایت مخالفت با حضور روسیه سبب بروز تنشهایی در روابط دو کشور شد تنشهایی که پس از کشمکشهای روسیه و اوکراین بر سر ترانزیت گاز روسیه به اروپا از طریق خاک اوکراین شد. از اینرو در پی این تنشها اوکراین خواستار برچیده شدن ناوگان روسیه از بنادر اوکراین شد که پس از انجام عملیات نظامی روسیه از طریق ناوگان دریای سیاه در جریان حمله روسیه به بنادر گرجستان در اوت 2008 صورت گرفت. اوکراین متهم به ارسال اسلحه به گرجستان در جریان این درگیری ها شده بود و دزدی  کشتی اوکراینی حامل اسلحه توسط دزدان دریایی سومالی مساله را برملا کرد.

دریای سیاه  

نام نخست دریای سیاه ، Pontu ‌ Evksin بوده است که به یونانی به آن Euxenos Pontos (به معنی دریای مهمان نواز) می‌گفتند. دریای سیاه پهنه ای آبی است که بین آسیا و اروپا واقع شده و حد غربی قفقاز را تشکیل می‌دهد. این دریا در شمال توسط تنگه «کرچ‌» به دریای آزوف و در جنوب غربی به وسیله تنگه «بُسفُر» به دریای مرمره و مدیترانه متصل می‌شود. این دریا کشورهای روسیه‌، رومانی‌، بلغارستان‌، اوکراین‌، گرجستان و ترکیه را از طریق دریای مدیترانه به اقیانوس اطلس پیوند می‌دهد.

مساحت دریای سیاه 432000 کیلومتر مربع‌، درازای آن 1148 کیلومتر و عرض آن 615 کیلومتر است‌. مساحت حوزه آبریز آن به 2000000 کیلومتر مربع برآورد می شود. حجم آب این دریا حدود 547000 کیلومتر مکعب است. سواحل آن عمدتاً کوهستانی است و بهمین سبب قابلیت بسیار کمی برای ورود و خروج مستقیم دارد. فقط در غرب و شمال غرب سواحل وضعیتی خلیجی دارند. خلیجهای مهم آن در سواحل شمال غربی و غرب عبارتند از : کارکی نیت‌، کالامیت‌، دنپر - بوگ‌، دنستر و در سواحل جنوبی «سینوپ‌» و «سامسون‌». شبه جزیره کریمه در شمال دریای سیاه واقع شده است‌. از جزایر بزرگ آن «بِرِزان‌» Berezan)) و «زِمه این‌» Zemein)) را می‌توان نام برد.

تشکیل دریای سیاه در اواخر دوره پلیوسن آغاز و در ائوسن و بعد از آن بپایان رسیده است‌. این دریا در اواخر پلیوسن پایینی در ارتباط با بالا آمدن کوههای قفقاز، از دریای خزر جدا شده است‌. ناهمواریهای آن از گودیها (به عمق بیش از 2000 متر) و در شمال غرب از آبهای کم عمق فلات قاره‌ای (تا عمق 120 متری‌) تشکیل شده است‌.

رودهایی که به دریای سیاه می‌ریزند عبارتند از دُن‌، دِنِپْر، دِنْسْتِر، بوگ جنوبی‌، ریونی‌، چوروک‌، قزل ایرماق و چند رود دیگر. می‌توان گفت که اقلیم دریای سیاه قاره‌ای و تحت تأثیر اقیانوس اطلس قرار دارد. در زمستان در شمال شرق و شمال‌، در ارتباط با طوفانها، گردابهای متعددی تشکیل می‌شود.

اهمیت حمل و نقل دریای سیاه بسیار زیاد است‌. حدود 25 درصد واردات و 50 درصد صادرات شوروی سابق از طریق دریای سیاه انجام می‌شده است‌. دریای سیاه از طریق کانال ولگا - دن‌، به رودخانه ولگا و دریای خزر متصل می‌شود. کالاهایی متعددی چون غلات‌، نفت‌، زغال سنگ‌، نمک‌، فلزات‌، ماشین آلات و سایر کالاها در این دریا حمل و نقل می‌شود.

بنادر عمده دریای سیاه عبارتند از اودسا، سواستوپول‌، کرچ‌، نیکالایف (در اوکراین‌)، نوووروسیسک‌، توآپسه‌، سوچی (در روسیه‌)، باتومی‌، سوخومی‌، پوتی (در گرجستان‌)، ترابوزان‌، سامسون‌، سینوپ (در ترکیه‌)، کونستانزا (در رومانی‌)، بورگاس و وارنا (در بلغارستان‌).

کشورهای ساحلی دریای سیاه عبارتند از گرجستان در شرق، روسیه و اوکراین در شمال، رومانی و بلغارستان در غرب و ترکیه در جنوب. کل طول سواحل دریای سیاه 4340 کیلومتر است که شامل سواحل گرجستان 310 کیلومتر، فدراسیون روسیه 475 کیلومتر، اوکراین 1628 کیلومتر، رومانی 225 کیلومتر، بلغارستان 300کیلومتر،  و ترکیه 1400 کیلومتر است.

اوکراین پس از حمله روسیه به بندر پوتی گرجستان در جریان درگیری اوستیای جنوبی و محاصره دریایی گرجستان در تابستان 2008، از روسیه خواست که هر نوع تحرک ناوگان دریای سیاه خود را پیش از آغاز حرکت ناوها به اطلاع کی یف برساند و بدون اجازه اوکراین حق ندارد عملیاتی انجام دهد. طبیعی بود که روسیه به این درخواست پاسخی نداد.  از آن زمان مساله بنادر دریای سیاه اوکراین که در اجاره روسیه است و روسیه ناوگان جنگی خود را در آن نگهداری می کند، به مساله ای مناقشه آمیز بین دو کشور تبدیل شده بود که در کنار مساله ترانزیت گاز، سطح روابط دو کشور را کاهش داده و به خصومتها دامن زده بود. خط انتقال گاز روسیه به اروپا که در چند ماه گذشته آغاز عملیات اجرایی آن گزارش شد، گاز روسیه را از بستر دریای بالتیک مستقیما از خاک آلمان به اروپا منتقل خواهد کرد. این خط که به «نورد استریم»(جریان شمالی) موسوم است، وابستگی روسیه به لهستان، بلاروس و اوکراین را برای استفاده از قلمرو آنها برای صادرات گاز به اروپا کاهش و تا حدودی مرتفع خواهد کرد. اکنون نوبت اوکراین است تا بتواند از روسیه دلجویی کند، زیرا صنایع اوکراین بدون گاز روسیه تماما فلج خواهد شد و مردم برای مصارف خانگی نیاز شدید به گاز روسیه دارند، گازی که در دوره شوروی اوکراین و زیرساختهای اقتصادی و شهری آن بر مبنای گاز دریافتی از روسیه تدارک دیده شده است.  آقای یوشچنکو به طرزی ناشیانه این پلها را پشت سرخود ویران کرد  و حالا آقای یانکوویچ می خواهد با دلجویی از روسیه در زمینه تمدید قرارداد اجاره بنادر دریای سیاه، جریان گاز را تداوم بخشد. این موازنه مثبت به اوکراین و به روسیه کمک خواهد کرد تا به شراکت اقتصادی با یکدیگر پای بند باشند.

به گفته خبرنگار «ریا نووستی» توافقنامه تمدید استفاده از بنادر دریای سیاه در خاتمه مذاکرات "دمیتری مدودف" و "ویکتور یانوکوویچ" روسای جمهور روسیه و اوکراین امضا شد. به گفته مدودف مدت استقرار این ناوگان در کریمه برای مدت 25 سال با امکان تمدید مجدد برای 5 سال دیگر، تجدید شد.

توافقنامه استقرار ناوگان دریای سیاه در اوکراین بین مسکو و کی یف در 28 ماه مه سال 1997 امضا شد. در این سند درخصوص اجاره پایگاه روسی در سواستوپل برای 20 سال تا سال 2017 با امکان تمدید توافق شده بود.

پیش از این دولت اوکراین با تمدید این توافقتانه مخالفت کرده بود. "ویکتور یوشنکو" رئیس جمهور سابق اوکراین تداوم حضور ناوگان روسیه در دریای سیاه را "استعمار سیاسی" و "عامل عدم ثبات" در اوکراین خوانده بود.

بازتاب امضای قرار داد

طبیعی است که این رویداد مهم بازتابهایی داشته باشد. همزمان با امضای این قرارداد اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو ناتو در «تالین» پایتخت استونی (از جمهوریای بالتیک و از جمهوری های متحده سابق اتحاد شوروی) بر گزار شد. زمانی اوکراین داوطلب عضویت در ناتو بود که در اجلاس سال 2008 ناتو در بخارست با فشار روسیه به شرکای اروپایی خود از جمله فرانسه و آلمان از دستور کار خارج شد. ناتو اعلام کرد هر چند تقاضای عضویت اوکراین و گرجستان از دستور خارج شده، ولی مذاکرات الحاق این دو جمهوری ادامه خواهد داشت. اکنون آقای راسموسن دبیر کل ناتو در باره تمدید اقامت ناوگان روسیه گفته است که این قرارداد مانع الحاق اوکراین به ناتو نیست.

بنا به گزارش سایت خبری خبرگزاری «ریا نووستی»  "آندرس فوگ راسموسن" دبیر کل ناتو در تالین، در 3 اردیبهشت 89، اعلام کرد که قرارداد روسیه و اوکراین درباره ناوگان دریای سیاه روسیه که به امضای روسای جمهور دو کشور رسید و مهلت اقامت تفنگداران روس در کریمه را تا 25 سال تمدید کرد، مانع این نیست که اوکراین عضو ناتو شود، البته اگر کی یف چنین چیزی را بخواهد.

راسموسن طی کنفرانسی مطبوعاتی در پایان اولین روز از دیدار وزرای امور خارجه کشورهای عضو ناتو در استونی اظهار داشت: "این، توافقنامه ای دوجانبه است و بر روابط ما چه با روسیه و چه با اوکراین تاثیری نمی گذارد. قرارداد مانع امکانات آتی برای اوکراین جهت الحاق به ناتو نمی باشد".

وی تاکید کرد که موضع ناتو همانند سابق است و همانطور که در اجلاس سران در بخارست اعلام شده بود، اوکراین و گرجستان می توانند در آینده اعضای ناتو باشند. در عین حال در همان اجلاس از ملحق کردن این دو کشور به برنامه عملکرد برای عضویت در ناتو (اعطای حکم کاندیدای عضویت) امتناع شد.

درگیری در مجلس اوکراین بر سر پایگاه نظامی روسیه 
 
بنا به گزارش بی بی سی در روز 7 اردیبهشت 1389، اختلاف میان نمایندگان مجلس اوکراین بر سر لایحه تمدید پایگاه دریایی روسیه در ساحل کریمه اوکراین به زد و خورد انجامید. تشنج و زد و خورد در صحن علنی مجلس اوکراین هنگامی بالا گرفت که پیشنهاد تمدید اجاره پایگاه نظامی روسیه در دریای سیاه پس از اختلافات فراوان میان دو جناح موافق و مخالف بالاخره به تصویب رسید.

مخالفان تصویب این طرح در حالی که سخنگوی جناح موافق در جایگاه مجلس حضور داشت، اعتراض خود را با پرتاب تخم مرغ به سوی او آغاز کردند و لحظاتی بعد این اعتراض ها با پرتاب نارنجک های دودزا و درگیری فیزیکی میان نمایندگان، صحن علنی مجلس را به میدان نزاع تبدیل کرد.

همزمان در خارج ساختمان مجلس هزاران نفر از موافقان و مخالفان این طرح گرد هم آمده بودند تا برای تصویب و یا رد این لایحه شعار سر دهند.

در حالی که پلیس اوکراین تلاش می کرد تا صفوف معترضان و حامیان را در خارج از مجلس از یکدیگر جدا کند و از درگیری احتمالی میان آنها جلوگیری کند، صحن علنی مجلس با انفجار نارنجک های دودزا و خونین شدن درگیری های فیزیکی میان نمایندگان از تشنج بیشتری برخوردار بود.

اعتراض ها به تمدید اجاره پایگاه نظامی روسیه در بندر کریمه اوکراین از هفته گذشته که اسناد آن میان روسای جمهور دو کشور به امضاء رسید، بالا گرفته است.

هفته گذشته ویکتور یانوکویچ، رئیس جمهور اوکراین و دمیتری مدودف، رئیس جمهور روسیه در نشستی اسناد تمدید اجاره این پایگاه دریایی را امضاء کردند، اما تصویب نهایی در مورد آن در ۲۷ آوریل 2010 (7 اردیبهشت 1389) در صحن علنی مجلس این کشور به رأی گذاشته و تصویب شد.

به موجب این توافق نامه، اوکراین در برابر دریافت تخفیف ۳۰ درصدی واردات گاز از روسیه به این کشور اجازه می دهد تا برای ۲۵ سال دیگر از ساحل کریمه در دریای سیاه برای پایگاه نظامی خود استفاده کند.

به گزارش خبرگزاری فرانسه از کی یف، پارلمان اوکراین با 236 رأی مثبت توافقنامه جنجالی حضور ناوگان روسیه در کریمه را تصویب کرد. براساس این توافقنامه فعالیت پایگاه دریایی روسیه در شبه جزیره کریمه تا سال 2042 ادامه خواهد یافت. تصویب این توافقنامه موجب خشم بخشی از سیاستمداران این کشور شده است.

هزاران نفر از مخالفان ادامه حضور ناوگان روسیه در شبه جزیره کریمه در فضایی متشنج در اطراف پارلمان اجتماع کردند و این شعارها را سر دادند: «شرمتان باد»، «مرگ بر خائن»، «کریمه مال ماست».

این تظاهرات در بین تدابیر امنیتی شدید و در حالی که صدها پلیس ضدشورش در محل مستقر شده بودند، برگزار شد.

نیروهای پلیس تلاش کردند مسیرهای دسترسی تظاهرکنندگان را به پارلمان مسدود کنند و این تظاهرکنندگان را از چند صدتظاهرکننده طرفدار ویکتور یانوکوویچ رئیس جمهوری اوکراین جدا کنند. طرفداران یانوکوویچ نیز پارچه نوشته‌هایی که بر روی آنها شعارهایی همچون «اوکراین و روسیه شرکای راهبردی» نوشته شده بود، در دست داشتند.

از سوی دیگر در پارلمان اوکراین هم درگیری‌هایی روی داد و اشیایی دودزا در پارلمان پرتاب شد و ولادیمیر لیتوین رئیس پارلمان، هدف پرتاب چند تخم مرغ قرار گرفت با وجود این بحثها در سالن پارلمان ادامه دارد.

یولیا تیموشنکو رهبر مخالفان اوکراین اعلام کرد،‌ در مقابل اقدامات رئیس جمهوری این کشور در خصوص تسلیم کردن خاک اوکراین به روسیه، مبارزه سختی را در تمامی جبهه‌ها آغاز می‌کنند. یولیا تیموشنکو رهبر مخالفان متحد در اوکراین، مبارزه خود در مقابل ویکتور یانوکوویچ را در تمامی جبهه‌ها آغاز می‌کند. این مطلبی است که خود تیموشنکو در کنفرانس مطبوعاتی در پایان نشست پارلمان اعلای اوکراین (رادا) که طی آن توافقنامه مربوط به ادامه حضور ناوگان دریای سیاه روسیه در منطقه کریمه اوکراین به تصویب رسید، عنوان کرد.

علل نیاز روسیه به بنادر اوکراین

حضور یگان دریای سیاه روسیه در کریمه

ناوگان نظامی روسیه در دریای سیاه در بنادر اوکراین در شبه جزیره کریمه مستقر هستند که تا دهه 60 قرن بیستم متعلق به روسیه بود و در سال 1956 از طرف خروشچف رهبر وقت روسیه که اهل اوکراین بود به این جمهوری داده شد. روسیه در قبال استفاده ناوگان خود از این بنادر به اوکراین کرایه می پردازد که طبق قراردادهای فیمابین این بنادر در اختیار روسیه قرار داده شده است. در سالهای پس از روی کارآمدن یوشچنکو بعد از انقلاب نارنجی 2005 به تاسی از گرجستان، مخالفت رئیس جمهور با روسیه شدت گرفت و گاهی به بحران تجزیه نیز نزدیک شد. علاوه بر شبه جزیره کریمه که ساکنان تاتار (مسلمان) و روس تباران آن که خواستار پیوستن دوباره به روسیه هستند، بخش شرقی کشور اوکراین که همگی روس هستند، نیز تمایل تجزیه طلبی و پیوستن به روسیه دارند.

اوکراین در سالهای اخیر بویژه پس از درگیری روسیه با گرجستان به حمایت از گرجستان و هواداری از آمریکا و پیوستن به ناتو، خواستار بازپس گیری و لغو امتیاز اجاره بنادر خود به روسیه است که سخت مورد خشم روسیه قرار گرفته است. اگرچه در داخل اوکراین جبهه ها و جریاناتی در موافقت با روسیه نیز وجود دارد که گاهی دولت اوکراین را به چالشی جدی فرا می خواند. در این راستا  خبرگزاری «نووستی» در 26 شهریور 1386 از کی یف گزارش داد که "نیکولای رودکوفسکی" وزیر ترابری و ارتباطات اوکراین معتقد است که تا زمانی که یگان دریای سیاه روسیه در سواستوپول حضور دارد در کریمه ثبات و آرامش برقرار است.

به گزارش خبرگزاری "اونیان" وی در شبکه تلویزیون منطقه ای سواستوپول گفت: "مطمئنم که مادام یگان روسیه در سواستوپول حضور دارد- ممکن است که برخی از ملی گرایان از این بابت رضایت نداشته باشند- در کریمه ثبات و آرامش برقرار است. به محض اینکه این یگان خارج شود روندهایی ایجاد خواهد شد که ما انتظار آن را نداریم".

او گفته بود که اگر در انتخابات ریاست جمهوری سال 2009 رییس جمهوری برگزیده شود بر خروج یگان دریای سیاه روسیه در سال 2017 اصرار نخواهد نورزد، و می توان قرارداد حضور این یگان در سواستوپول را تمدید کرد".

روسیه پایگاه سواستوپول را برای یگان دریایی خویش تا سال 2017 اجاره کرده است. مقامات کنونی اوکراین اصرار دارند که یگان دریای سیاه روسیه باید تا تاریخ مذکور محل را ترک کنند.

وزیر ترابری و ارتباطات اوکراین تاکید کرد که سواستوپول درآمد مناسبی از حضور یگان دریایی روسیه دریافت می کند: دستمزد بالا و سرمایه گذاری روسیه در زیرساخت های آن تاثیر مستقیمی بر نیروی انسانی شاغل دارد[1].

وضعیت دریای سیاه پس از درگیری های گرجستان

در دوره جنگ سرد روسیه پایگاههای دریایی در باتومی و سوخومی (گرجستان) داشت که پس از فروپاشی شوروی روسیه مالک این پایگاهها شد، هر چند طبق حقوق جایگزینی می باید این پایگاهها و ناوگان دریایی مستقر در آنها به گرجستان واگذار می شد. اما گرجستان به علت مشکلاتی که در مناطق جدایی طلب با آن روبرو بود، نتوانست  و نمی توانست از این امکانات و حقوق بهره گیرد. روسیه با عقد قراردادهایی این پایگاهها را از گرجستان اجاره کرده بود. تخلیه این پایگاهها در کنار پایگاههای نظامی وازیانی(در تفلیس) و آخالکلاکی (در مرز گرجستان و ترکیه) مورد مناقشه دو کشور بود. هر چند اوکراین نیز با روسیه بر سر مساله ناوگان روسیه در سواحل خود مناقشه دارد. روسیه اکنون بندر نظامی عملیاتی قابل توجه در سواحل حاکمیتی خود (475 کیلومتر) ندارد بندر نووروسیسک در دریای سیاه در قلمرو روسیه تنها یک بندر تجاری برای صادرات نفت و کلاهای تجاری است و به علت شکل ساحل و عمق آب نمی تواند مورد بهخره برداری نظامی برای ناوگان نظامی روسیه باشد. به همین سبب روسیه در دریای سیاه در برابر تهدیدات غرب از ضعف استراتژیک دریایی برخوردار است. از این رو اصرار روسیه به حفظ پایگاه دریایی سواستوپل اوکراین و سوخومی آبخازیا برای رویارویی به تهدیدات است. 

--------------------------------------------------------------------------------

[1]  - خبرگزاری نووستی 26/06/1386