پیروزه روحانیون-لحظات افطار ماه رمضان امسال با مقدمه‌چینی‌های مسؤولان شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی دیگر حال و هوای همیشگی را ندارد. امسال هیچ‌یک از شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی در لحظات پیش از اذان مغرب «ربنا» و مناجات افشاری محمدرضا شجریان را پخش نمی‌کنند. و این یعنی از بین بردن بیش از 30 سال حس و خاطره مردم یک کشور از درک لحظات معنوی افطار ماه‌های رمضان.
بی تردید «ربنا »و«مناجات افشاری» شجریان را می توان جزیی جدایی ناپذیر از ماه مبارک رمضان دانست . این نعمات فارغ از آن که خواننده آن کیست و صاحب چه مواضع سیاسی ای ، امروز به حسی مشترک برای هر ایرانی ای از ماه رمضان در آمده است .
تکریم از «ربنا» و «مناجات افشاری» تکریم از حس آسمانی این ماه است و نه خواننده آن . شجریان و مواضع سیاسی او بخصوص قابل تامل است که در جای خود باید مورد بررسی قرار گیرد و استاد آواز ایران باید پاسخ گوی مواضع و آرایی باشد که در رسانه های بیگانه در سال گذشته ابراز داشته است اما اگر بخواهیم عدم پخش ربنا و مناجات شجریان را با مواضع سیاسی او گره بزنیم بی تردید جنایی در حق مردم و احساس دینی آنها مرتکب شده ایم .
در نظر داشته باشیم که امروز این دو نغمه بسیار فراتر از خود شجریان و شخصیت و مواضع او است . بی شک نغماتی چون ربنا امروز برای همه مردم ایران ،نغماتی آشنا و احساس برانگیز است و تبدیل به نماد رمضان الکریم شده است . در حالی که ممکن است بسیاری خواننده آن را نشناسند که کیست و چه مواضع سیاسی دارد .
بیاد بیاوریم که در همان سالهای اول انقلاب امام (ره) در ابراز نظری شگفت ، فیلم گاو را تائید کردند و آن راستودند در حالی که در همان زمان غلامحسین ساعدی به عنوان نویسنده سناریو آن فیلم در خارج از کشور در اردوگاه اپوزیسیون مشغول به فعالیت علیه نظام بود و کارگردان آن نیز به قهر کشور را ترک گفته بود و د در فرانسه مشغول ساخت فیلمی در باره آرتو رمبو شاعر فرانسوی بود . اما امام (ره) فراغ از مواضع سیاسی صاحبان اثر ،خود اثر را ستودند .
امروز «ربنا» و «مناجات افشاری » نه متعلق به صاحب اثر است و نه متعلق به صدا و سیما .
این دو نغمه در کنار اذان موذن زاده و بسیار دیگر از مناجات ها نماد ماه مبارک رمضان هستند . برخورد سیاسی یقینا برخوردی نکوهیده است .
تحریم در برابر شکایت
جریان حذف صدای مناجات‌های شجریان از سال گذشته و پس از انتخابات آغاز شد. زمانی که محمدرضا شجریان به خاطر رعایت نکردن حقوق مؤلف از پخش بی‌اجازه آثارش از صداوسیما شکایت کرد و برخی روزنامه‌ها او را «وطن‌فروش» خواندند. این ماجرا تا ماه مبارک رمضان سال گذشته ادامه داشت. در آن زمان شجریان «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست.
اما بعد از این شکایت رسمی این هنرمند از صداوسیما، عده‌ای از مدیران رادیو و تلویزیون اعلام کردند دیگر حتی ربنای استاد را هم پخش نمی‌کنیم. از جمله محمدحسین صوفی، معاون صدا که در واکنشی تند اعلام کرد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود.» او که پیش از این ریاست مرکز موسیقی صداوسیما را به عهده داشت، سال گذشته در گفت‌و‌گو با ایسنا گفت: «برای تولید برخی از آثار استاد شجریان سازمان صداوسیما و بعضی دیگر خود ایشان، هزینه کرده است، با این حال از این پس هیچ‌یک از این دو دسته آثار از رادیو پخش نمی‌شود.»
البته چند روز بعد از اظهار عقیده صوفی، زراعتگر، مدیر نظارت و ارزشیابی مرکز موسیقی صداوسیما سعی کرد واکنش تند او را تعدیل کند و اعلام کرد: «تصمیم‌گیری برای پخش یا عدم پخش در مورد آثار مختلف شجریان متفاوت است، اما هرگونه تصمیم‌گیری و مصوبه حقوقی که بر اساس درخواست این هنرمند اتخاذ شود، حتی اگر شامل ادعیه و ربنا نیز باشد، مورد پذیرش مرکز موسیقی نیز قرار خواهد گرفت.»
و پرویز فارسیجانی، دبیر شورای معارف سیما هم با تکذیب محدودیت پخش این اثر از رادیو و تلویزیون، گفت: «نگفته بودم که محدود پخش می‌شود. منظورم این بود که ربناهای مختلفی با صدای هنرمندان مختلف پخش خواهد شد که یکی از این کارها به آقای شجریان اختصاص دارد. ما ربناهای مختلفی در سازمان داریم و در گذشته هم پخش می‌شده ولی امسال به خاطر حساسیت زیاد روی آقای شجریان بحث برانگیز بود.»
او پخش ربناهای جدید در کنار ربنای شجریان را که رویه‌ای متفاوت با هر سال بود چنین توجیه کرد: «به هر حال حساسیت‌هایی از بیرون سازمان نسبت به این موضوع ابراز شده بود و ما وظیفه داشتیم تا این حساسیت را کاهش دهیم.»
ربناهایی که به دل ننشست
دعای ربنای محمدرضا شجریان فراتر از یک اثر هنری است، این اثری ملی و به نوعی یادگاری از روزهای پرمعنای ماه رمضان و یکی از اجزاء لحظات افطار محسوب می‌شود. اثری که به بهانه‌هایی مثل شکایت هنرمند یا اعتقادات سیاسی او نمی‌توان آن را از ذهن و روح مردم یک ملت حذف کرد.
روند حذف صدای ماندگار افطارهای ماه رمضان از سال گذشته با سفارش دعای ربنا به عده‌ای از قاریان و مداحان شدت گرفت. دهقان نیری، مدیر شبکه رادیو نوا و مدیرکل اداره نغمات آیینی در توضیح این حرکت اعلام کرد: «تولید ربناهای جدید از قبل در برنامه قرار داشت.» او افزود: «گرچه همه نسبت به ربنای آقای شجریان حسن نوستالژیکی دارند اما واقعیت این است که صداهای مختلف و دستگاه‌های مختلفی وجود دارد و ذائقه‌های مخاطبین ما هم بسیار متنوع است و از طرفی شبکه‌های مختلف هم درخواست دارند بتوانند آثار متنوعی پخش کنند.»
به این ترتیب قرار شد از تمام کسانی که اذان گفته‌اند و در دسترس هستند برای خواندن «ربنا» دعوت شوند که البته به گفته دهقان نیری بعضی از آنها به دلیل ناآشنایی با دستگاه‌ها نمی‌توانستند ربنا را بخوانند. بنابراین خوانندگان ربناهای سفارشی شامل قاریان و یا خوانندگان آوازهای عرفانی یا مبتهلین بودند. اشخاصی مانند «مؤذن‌زاده، استاد سعید طوسی، احمد ابوالقاسمی، کریم منصوری، خانچی، استاد حسن زاده، فروغی، کاظم نداف، وحید عباسی» و تعدادی هم به صورت گروهی توسط گروه بشارت و به سوی فردا اجرا شد.
نیری درباره سبک ربنا هم چنین توضیح داد: «در برنامه‌ریزی‌ها مشخص شده بود ربناها در دستگاه‌های مختلف تولید شود و متناسب با ذائقه‌های متنوع از رسانه پخش شود تا مردم با این صداهای متنوع آشنا شوند. در عین حال، ربناهای مختلف تولید شده در دستگاه‌هایی که مناسب مغرب و نیایش باشند اجرا شده‌اند. چهارگاه، سه‌گاه، عشیران، رست (مرکب‌خوانی)، اصفهان، شور (گوشه شور) و ماهور از جمله دستگاه‌هایی بودند که برای این منظور تعیین شده بودند و بیست ربنا در این دستگاه‌ها تولید کردیم.»
ربناهای جدید برخلاف مناجات استاد آواز ایران به دل روزه‌داران ننشست به طوری که فایل صوتی ربنای شجریان در سایت‌های مختلف به صورت رایگان عرضه شد تا مردم بتوانند لحظات افطار را به خاطره‌انگیزی گذشته سپری کنند.
یکی از دلایل پذیرفته نشدن ربناهای سفارشی از سوی مخاطبان ضعف آنها از نظر موسیقایی و هماهنگ نبودن آنها با دستگاه‌های موسیقی ایرانی و گوش و دل ایرانیان بود. داود گنجه‌ای، مدرس موسیقی، درباره ربناهایی که از سال گذشته پخششان شروع شده است به «خبر» گفت: «ربناهای جدید اصلاً قابل مقایسه با ربنای استاد شجریان نیستند. متأسفانه این کارها ضعیف هستند و بسیاری از خوانندگان آنها خارج می‌خوانند و صدایشان برای این کار مطلوب نیست و جنسیت این کار را ندارد.»
گنجه‌ای با تأکید بر این که فقط صدای خوب کافی نیست، گفت: «استاد شجریان علاوه بر این که صدای بسیار خوب و مناسبی برای اجرای قطعه ربنا دارند، با قرآن، تجوید و الحان قرآنی هم آشنا هستند. اینکه فقط حجم صدا را بالا و پایین ببریم به اجرای اثری مثل ربنای استاد شجریان منتهی نمی‌شود. این کار اصول خودش را دارد. من خودم یکی از این کارهای جدید را گوش کردم و دیدم همه‌اش خارج است و صدای خواننده‌اش فالش است. در واقع فقط تقلیدی بود از صدا و لحن آقای شجریان، در حالی که حتی صدایشان فرکانس لازم را هم نداشت. این باعث می‌شود صدا گیرندگی خودش را از دست می‌دهد و تأثیر لازم را نمی‌گذارد.»
قانون نانوشته و دستور غیرکتبی
آواز «ربنا» که در سال 1358 توسط محمدرضا شجریان اجرا شد، طبق سنت اجرایی این دعاها روی الحان قرآنی خوانده شده است. این قطعه از دستگاه «رست» یا «راست» شروع شده و در خاتمه به دستگاه «عجم» (شبیه ماهور) مدلاسیون می‌شود. آواز ربنا که در حقیقت می‌توان آن را تلاوت آوازی قرآن کریم نامید، بیان آوازی آیات 193 و 194 سوره مبارکه آل عمران است.
این نوا حدود 30 سال است نوای مشترک لحظات افطار مردم ایران بوده است و طی دو سال گذشته به کلی از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین و تاثیرگذارترین رسانه‌های قانونی کشور حذف شده است.
هیچ یک از مدیران رادیو و تلویزیون حاضر به پاسخگویی به «خبر» نیستند و هیچ یک به طور قطع پخش نشدن این نوای آسمانی را دستور رسمی تلقی نمی‌کنند. گویا قانونی نانوشته مسؤولان و برنامه‌سازان را از پخش ربنای شجریان منع می‌کند.
با این حال، باران صالح‌علا، تهیه‌کننده برنامه ویژه افطار شبکه یک سیما در گفتگو با «خبر» پخش نکردن ربنای استاد شجریان را در برنامه‌اش بی‌منظور اعلام کرد و گفت: «ما در بسته قبل از افطار اسماءالحسنی و نماز را داریم و هنوز فرصتی برای پخش ربنای شجریان نداشتیم. اما منعی هم در این مورد نداشتیم و تصمیم داریم در روزهای آینده این اثر ارزشمند را پیش از اذان مغرب در برنامه‌مان پخش کنیم.»
نظر شما