حمیدرضا نانکلی *
کشور ایران به عنوام بخشی از کمربند کوه‌زایی آلپ- هیمالیا همواره از لرزه‌خیزی بالایی در طول تاریخ برخوردار بوده است، و بخش‌های مختلف آن توسط زمینلرزه های متعددی تخریب شده است. زمینلرزه بازتاب یک رویداد زمین شناسی است که به صورت جنبش درسطح زمین ظاهر می‌شود. گسیختگی در پوسته جامد زمین که به دلیل جنبش‌های برشی در دو سوی گسلها روی می‌دهد، عامل اصلی بروز زمینلرزه بوده و پیامد مستقیم انباشتگی تنش‌ها در پی جابه‌جایی ورقه‌های زمین‌ساختی نسبت به یکدیگر می‌باشد. تنش‌های فشارشی ناشی از بازشدگی دریای سرخ و حرکت صفحه آفریقا– عربستان، در راستای شمال– شمال‌شرقی و نیز حرکت صفحه هند در راستای شمال– شمال‌غربی، موجب حرکت و جابه جایی به نسبت متفاوت در پوسته ها و قطعات گوناگون قاره ای و اقیانوسی ایران می‌شود و در نتیجه عامل فراوانی زمین‌لرزه‌ها در ایران است. براساس زمین‌لرزه‌های تاریخی و دستگاهی، دو نوار لرزه‌خیز اصلی در ایران قابل شناسایی می‌باشد: نوار لرزه‌خیز (جنوبی) کوههای زاگرس با روند شمال‌غربی – جنوب شرقی و نوار لرزه‌خیز شمالی، کوههای البرز و کپه داغ.
پدیده زمین لرزه یکی از مخاطرات طبیعی است که در اثر تنش انباشته شده بر روی گسل ها در مدت زمان طولانی و آزاد شدن این تنش در چندین ثانیه روی می دهد. تغییر شکل های پوسته زمین در ایران دارای دو وجه است که قسمت پیوسته آن توسط یک ریولوژی خزشی وابسته به دما صورت می گیرد و تغییر شکل ناپیوسته آن نیز توسط گسل ها انجام می شود. تنش برشی، افت تنش و نرخ لغزش از پارامترهای مهم در تحلیل خطرپذیری گسل ها و مدل سازی چرخه زلزله بر روی آنها می باشد. همچنین تنش القا شده ناشی از زلزله بر روی گسل های دیگر با توجه به فیزیک زلزله و مکانیک گسل ها و بر اساس تنش coulomb صورت می گیرد.
پیشرفت سریع و چشمگیر اندازه گیریهای ژئودتیک بویژه ژئودزی فضا- مبنا باعث تحول عظیمی در مطالعات زمین ساخت جنبا، زمین شناسی، شده، بطوریکه امروزه می‌توان حرکت نسبی صفحات لیتوسفری، نرخ کنونی لغزش گسلها و تجمع استرین را با دقت خوبی به کمک تکنیک‌های ژئودتیک شناسایی کرد. در مطالعات زمین ساخت جنبا نه تنها می توان تغییر شکل‌های پوسته‌ای را بازسازی نمود بلکه در واقع می‌توان این تغییر شکل‌ها را بطور مستقیم اندازه گیری کرد. امروزه اندازه گیریهای ژئودتیک تغییر شکل های ناشی از رویداد زمینلرزه، مکانیسم کانونی حاصل از رکودهای لرزه ای را تایید نموده و همچنین امکان مدل کردن هندسه گسل و مکانیسم گسیختگی را فراهم می‌آورند. بنابراین دانش ژئودزی و اندازه گیریهای ژئودتیک ابزاری نیرومند در مطالعات زمین ساخت جنبا و پایش و بررسی دگرشکلی‌های پوسته‌ای محسوب می گردند
رخداد
زلزله‌ای به بزرگی ۳/۷ در مقیاس ریشتر، شامگاه یکشنبه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ (۱۲ نوامبر ۲۰۱۷) در ساعت ۲۱ ۴۸ دقیقه و ۱۶ ثانیه در نزدیکی ازگله، استان کرمانشاه در نزدیکی مرز ایران و عراق و در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهر حلبچه رخ داد. کانون زمینلرزه ۵ کیلومتری شهر ازگله کرمانشاه در مختصات جغرافیائی ۸۴/۳۴ شمالی و ۹۰/۴۵ شرقی اعلام شده است. در این زلزله طبق آمار رسمی۶۲۱نفر کشته و۳۸۰۰۰واحد مسکونی تخریب شدو بیش از ۵۲۰۰۰ واحد نیز آسیب دیدند.
سازمان نقشهبرداری کشورکه عضو اصلی کارگروه ملی زلزله می باشد با توجه به تواناییها و امکانات خود و در راستای اهداف مدیریت بحران پس از وقوع زمین لرزه کرمانشاه به سرعت وارد عمل شد که مهمترین اقدامات صورت گرفته در این سازمان به شرح زیر است:
تشکیل دو جلسه اصلی کمیته بحران سازمان
تهیه نقشه مراکز جمعیتی و راههای دسترسی و رودها از منطقه (در ابعاد ۵/۱ در ۲ متر)
تهیه ۷۰۰ نسخه اطلس قابل حمل راهها
آمادهسازی تعداد ۱۷ فایل و پلات با مقیاس ۱:۵۰۰۰۰ و ۲۷ فایل و پلات با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰ (که توسط اداره کل نقشهبرداری منطقه غرب به مدیریت بحران استان کرمانشاه تحویل داده شد).
عکسبرداری هوائی از مناطق شهری و روستایی به مدت زمان حدود ۳۰ ساعت.
مطالعه تغییر شکل و جابجایی منطقه با تصاویر راداری (تکنیک InSAR) و مقایسه با نتایج سازمان نقشه برداری ژاپن.
پردازش اولیه و ثانویه ایستگاههای دائمی موجود در منطقه کرمانشاه (سنندج، ایلام، سقز و ...).
نصب ۲ ایستگاه دائم GPS در شهرهای سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی.
طراحی شبکه ترازیابی موجود در منطقه برای اندازه گیری مجدد (به منظور بدست آوردن تغییرات ارتفاعی).
اندازه‌گیری تغییر شکل منطقه به کمک ۴ ایستگاه نقاط چند منظوره (طراحیها به کمک تغییر شکل بدست آمده از InSAR بود).
تهیه نقشه از میزان تخریب به کمک تلفیق داده های InSAR و عکسبرداری هوائی و تهیه اطلس از میزان تخریب در مناطق جمعیتی.
در تصویر زیر نقشه میزان تخریب در زلزله کرمانشاه را مشاهده کنید
راهکار آینده
در دنیای امروز وجود نقشه و نقاط مبنایی نقشه‌نقشه برداری یکی از عوامل کلیدی طرح‌ها و برنامه‌های توسعه و عمران بوده و به یکی از ابزارهای موثر برای شروع هر کار مطالعاتی و عمرانی و اجرایی تبدیل شده به نحوی که در حال حاضر میزان تولید نقشه و اطلاعات مکانی از شاخص‌های اصلی رشد و توسعه یک کشور محسوب می‌شود. از اینرو تولید نقشه‌های مختلف و محصولات منتج از آنها متناسب با نیازهای کشور از وظایف اصلی دولت‌ها محسوب می‌گردد چرا که نقشه و اطلاعات مکانی از ابزار اصلی مدیریت مناسب بر کشور می‌باشد. بدیهی است این امر مهم جز در سایه وجود شبکه‌های مبنایی در سطح کشور میسر نیست. در این راستا سازمان نقشهبرداری کشور طی سی سال گذشته خدمات ارزشمندی به کشور ارائه نموده است که از جمله آن می‌توان به ایجاد و نگهداری شبکه‌های ترازیابی سراسری کشور، ایجاد و نگهداری شبکه‌های مبنایی مسطحاتی در سطح کشور، ایجاد و نگهداری شبکه‌های ثقل، ایجاد شبکه‌های چند منظوره ژئودزی در سطح کشور و ایجاد شبکه ایستگاههای دائمی ژئودینامیک به تعداد حدود ۱۲۷ ایستگاه اشاره نمود.
ایجاد شبکه‌های مبنایی کشوری با این وسعت، سازمان نقشهبرداری را به یکی از سازمان‌های پیشرو در سطح کشور و منطقه تبدیل نموده است. و لیکن این موضوع با توجه به شرایط توپوگرافی و اقلیمی کشور عزیزمان تکافوی نیازهای کشور را نداده و برای قرار گرفتن نام ایران درسطح ده کشور برتر جهان در این زمینه کافی نبوده و مسئولیت سازمان را دو چندان می‌نماید. از سوی دیگر در ردیف یک از بند د ماده ۱۶۸ به منظور انجام مطالعات لازم برای کاهش خطرپذیری زلزله، توسعه شبکه ایستگاههای شتاب‌نگاری، زلزله‌نگاری و پیش‌نشانگرهای زلزله مورد توجه قرار گرفته است. لذا سازمان نقشهبرداری کشور باید با تبیین نقش و جایگاه خود و همچنین نحوه ارائه خدمات در این زمینه نسبت به استقرار این هدف مهم اقدام نماید. در این راستا سازمان نقشه برداری کشور با شعار "ایجاد شبکه ایستگاههای دائمی استانی و منطقه‌ای به منظورپیش نشانگر و پایش حرکات پوسته زمین شامل گسلها-فرونشت-آتشفشان-زمین لغزش وسونامی در کشور" اقدام به آمادهسازی طرح توسعه استانی شبکه ژئودینامیک سراسری جمهوری اسلامی ایران نموده است
که برای فاز اول تهران به عنوان پایتخت ایران در کوهپایه‌های جنوبی کوههای البرز مرکزی و در منطقه‌ای بسیار فعال واقع شده است اجرا خواهد شد. از آنجائیکه تهران دارای جمعیتی در حدود ۱۵ میلیون نفر می‌باشد و دارای امکانات صنعتی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زیادی می‌باشد. لذا وقوع زمین لرزه در این شهر بسیار فاجعه آمیز خواهد بود. گسل‌های زیادی در اطراف تهران وجود دارد که از آن جمله می‌توان گسل شمال تهران، مشاء، نیاوران و ری را نام برد. لذا به منظور بررسی تغییر شکل تکتونیک در منطقه مذکور علاوه بر تعدادی ایستگاه از شبکه اصلی، ۳۵ ایستگاه دائمی GPS نیز در مساحتی به وسعت ۸۰×۱۵۰ کیلومتر مربع با فواصل متوسط ۲۵ تا ۳۰ کیلومتر در نظر گرفته شده است.
امید است با همدلی و هماهنگی مسئولین مربوطه و تامین بودجه آن اجرای این طرح همراه با رعایت استاندارد ساخت وساز و رعایت حریم گسل ها ونظارت دقیق بر اجراشاهد کاهش خطرات جانی و مادی ناشی از پدیده های تکتونیکی باشیم.
* رئیس اداره ژئودزی و ژئودینامیک سازمان نقشه برداری کشور و عضو کارگروه مخاطرات زلزله
۴۲۴۲
نظر شما