احزاب سیاسی؛ ضرورتها و چالشها

احزاب و نهادهای مدنی به عنوان رابط میان دولت و ملت یکی از مهمترین ابزارهای توسعه سیاسی و بستر سازان مشارکت سیاسی بشمار می آیند. اگرچه واژه حزب به معنای دسته، گروه و قسمت از گذشته در ادبیات سیاسی وجود داشته است اما شکل گیری احزاب سیاسی به معنای نوین آن پیامد تحولات سیاسی در غرب بشمار می رود؛ موضوعی که سبب گردید تا برخی از پژوهشگران احزاب سیاسی را فرزند دمکراسی غرب بنامند. تکوین انقلاب صنعتی در سالهای آغازین قرن نوزدهم و شکل گیری موج دوم استعمار سبب گردید تا مشرق زمین بطور اعم و ایرانیان بطور اخص با هجوم غرب مواجه گردیده و پس از شکست درحوزه نظامی درصدد نوسازی برآیند، فرایندی که حاصل آن تماس بیشتر نخبگان ایرانی با غرب و تلاش تدریجی آنها برای اخذ دستاوردهای تکنولوژیک و اجتماعی از غرب بویژه نهادهای اجتماعی مانند پارلمان بود. استقرار مشروطیت و تشکیل مجلس در ایران سبب گردید تا بتدریج در فضای سیاسی ایران انجمنهای سیاسی و از زمان مجلس دوم مشروطه احزاب سیاسی بطور مشخص فعالیت خود را  آغاز کنند. از آن مقطع تاکنون هر از چندگاهی احزاب سیاسی در ایران فعال گردیده و پس از اندک زمانی بهار فعالیت احزاب به خزان گرائیده است. از اینرو یکی از وجوه بارز تفاوت فعالیت احزاب سیاسی در ایران با غرب، نهادینه نگردیدن فعالیت آنها و فصلی بودن فعالیتشان می باشد. بنظر می رسد عوامل متعددی در این مهم نقش داشته اند که از مهمترین آنها ماهیت رانتیری دولت در ایران و نقش دولتها درتشکیل احزاب و یا مداخله در امور آنها، حاکم بودن رابطه بین احزاب براساس بازی با حاصل جمع صفر و نگاهی حذفی احزاب به یکدیگر، نگاه ابزاری نخبگان به احزاب و مهمتر از همه فاصله گیری احزاب از رسالت اصلی خود و رویکرد به فعالیت های اقتصادی باشد. ولی علیرغم وجود چنین چالشهایی فراروی فعالیت احزاب در ایران بنظر می رسد وقوع برخی تحولات در عرصه جهانی مانند جهانی شدن و برخی تحولات داخلی مانند گسترش طبقه متوسط جدید ضرورت سازماندهی مشارکت سیاسی در داخل را براساس یک مهندسی اجتماعی ضروری می نماید؛ واقعیتی که تنها مکانیسم اجرایی آن احزاب و نهادهای مدنی می باشد. لذا برای فرار از فعالیت فصلی و نهادینه گردیدن فعالیت احزاب ونهادهای مدنی ضرورترین مسئله در شرایط کنونی ایران کم رنگ شدن نقش دولت در جامعه از طریق اجرای اصل 44 و دیگر پذیرفتن این واقعیت از سوی احزاب که حیات آن مشروط به حیات رقیب است نه حذف رقیب می باشد.

*استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان