خوشه‌هایی که دولت را ناچار به عقب‌نشینی کرد

طرح هدفمند کردن یارانه ها در آستانه دو ساله شدن با عقب نشینی تلویحی دولت از مواضع خود در فرایند اجرای این طرح، سرنوشت به نسبه مبهمی پیدا کرده است. دو سال پیش محمود احمدی نژاد، رییس دولت نهم، طی سخنان خود در جمع مردم حاضر در میدان آزادی تهران به مناسبت بیست و دوم بهمن ماه از آغاز جراحی بزرگ اقتصاد ایران سخن گفت،  هر چند در آخرین گفت و گوی تلویزیونی خود استفاده از جراحی اقتصادی را برای هدفمندسازی یارانه ها چندان مناسب ندانست. رییس جمهور در ادامه صحبت های خود از مردم خواست تا خوشه بندی را فراموش کنند و به آنها وعده داد که یارانه نقدی را به عموم مردم پرداخت خواهد کرد. احمدی نژاد با این عقب نشینی سعی کرد تا اعتراض های عمومی شکل گرفته پیش از اجرای قانون هدفمند شدن یارانه ها را فروبنشاند.

 ظهور و سقوط دهک ها

طرح این جراحی بزرگ یکسال بعد از سخنان احندی نژاد در بیست و دوم بهمن ماه سال 86 در قالب لایحه هدفمند کردن یارانه ها آماده ارایه به مجلس شد. طرحی که در مقایسه با تجربه های خارجی منحصربفرد تلقی می شود(گفت‌‌‌وگوی محمد ستاری‌فر).

در این لایحه، دولت برای 7 دهک درآمدی از 10 گروه درآمدی جامعه که به طور تقریبی 49 میلیون نفر برآورد شده بودند، یارانه نقدی در نظر گرفت. یارانه ای که در آغاز از سوی احمدی نژاد به ازای هر نفر مشمول، 80 هزار تومان وعده داده شد ولی در ادامه بررسی های لایحه به محدوده 10 تا 20 هزار تومان تقلیل یافت(8 سناریوی پیش روی دولت برای تعیین میزان یارنه نقدی)، پولی که قرار است جبران افزایش قیمت اقلامی همچون برق، آب، گاز، شیر، آرد، شکر، روغن، بنزین، گازوییل، برنج و حمل و نقل هوایی به دلیل حذف یارانه اعطایی دولت باشد.

  اما مجلس در جریان بررسی های کمیسیون ویژه خود، مشمولان دریافت یارانه نقدی را از 49 میلیون نفر به 14 میلیون نفر کاهش داد و مقرر کرد که مابقی افراد نیازمند جمایت تحت پوشش نظام تامین اجتماعی قرار گیرند.

دولت به این تصمیم مجلس اعتراض کرد از این رو کمیسیون ویژه دهک های درآمدی را تقلیل داد و در لایحه قید کرد که 35 میلیون نفر یارانه نقدی دریافت کنند و مابقی تحت حمایت های غیرنقدی قرار گیرند.

اما دولت همچنان از اصلاحات مجلس ناراضی بود. در این مورد چند خواسته از مجلس داشت که اهم آن این بود که قانون گذار تخصیص یارانه های نقدی را بر مبنای میزان درآمد افراد در نظر بگیرد از این رو افراد جامعه در چارچوب چند گروه تعریف شوند. در نتیجه این اعتراض ها به دولت اختیار کامل داده شد تا پرداخت یارانه ها را به صورت نقدی برحسب درآمد افراد انجام دهد.

 تولد و مرگ خوشه های خشم

بدین ترتیب دولت واژه دهک را از طرح هدفمند کردن یارانه ها حذف کرد و به جای آن واژه تناسب درآمد را به کار گرفت، تا به زعم خود از این طریق تفاوت درآمدی اقشار جامعه مشخص شود و افراد متناسب با درآمدشان یارانه دریافت کنند.

این اتفاق تنها یک ژست سیاسی برای جلب نظر عمومی که تمامی افراد جامعه به تناسب درآمد خود یارانه خواهند گرفت نبود چرا که دولت در فرایند اجرا ناتوان از دهک بندی دقیق جامعه است. بانک اطلاعاتی جامع در اختیار دولت نیست و حتی زیر ساخت های دستیابی به آن نیز فراهم نشده است. گذشته از این دلیل دهک بندی های فعلی که مورد انتقاد کارشناسان است، تنها بر پایه نمونه گیری های کوچک تعیین می شود. نمونه گیری هایی که حجم نمونه آن از 30 هزار نفر فراتر نمی رود و احتمال خطای اندازه گیری برای مجموع جامعه بر اساس این نمونه های کوچک بسیار بالاست.

این در شرایطی است که در تجربه های سایر کشورها(یادداشت احمد میدری) اوضاع به گونه دیگری رقم می خورد.

بدین ترتیب دولت تنها یکسری فرم اطلاعات اقتصادی خانوار در اختیار دارد که اطلاعات دارایی ها و درآمدهای حدود 61 میلیون از 73 میلیون ایرانی را با درصد خطای متوسط 30 درصدی در خود جای داده است.

بر این اساس دولت به ناچار تصمیم به خوشه بندی خانوارها گرفت. (مقاله معرفی اجمالی خوشه و چالش های برآورد آن)

اما اکثریت مردم از نتایج خوشه بندی ها ناراضی هستند و آن را کارشناسی و عادلانه نمی دانند. (نتایج نظر سنجی خبرآنلاین) در هر صورت افزایش اعتراض ها عمومی نسبت به نتایج خوشه بندی ها سرنوشت اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها را به گونه ای دیگر رقم زد. به طوری که محمود احمدی نژاد در آخرین گفت و گوی تلویزیونی خود خطاب به مردم گفت که خوشه ها را فراموش کنند چرا که این خوشه بندی ها یک طرح آزمایشی بوده و حداقل تا سه مرحله دیگر بازآزمایی خواهد شد تا خطای آن رفع شود ولی یارانه نقدی به همه ایرانی ها پرداخت خواهد شد. بدین ترتیب بار دیگر این نگرانی مستمر کارشناسان تقویت شد که دولت همچنان از ضعف کارشناسی در خصوص جراحی بزرگ اقتصاد ایران رنج می برد. از سوی دیگر این پیش بینی تحلیلگران بدبین که با افزایش اعتراض های عمومی دولت از اجرای این طرح شانه خالی خواهد کرد بار دیگر با اظهارات اخیر احمدی نژاد که نوعی عقب نشینی دولت تلقی می شود، تقویت شد.اما آیا این به منزله آغاز عقب نشینی های پیاپی دولت از چارچوب اجرایی مدنظرش است؟