طبق مقررات جاری متن پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری در اغلب رشته ها بایستی به زبان فارسی باشد. البته طبق مصوبه شورای عالی برنامه ریزی پزشکی مورخ 7/9/1383 اجازه نگارش پایان نامه انگلیسی هم داده شده است، ولی متاسفانه در دانشگاه های غیر پزشکی طراز اول کشور مانند دانشگاه تهران و تربیت مدرس چنین نیست. تردیدی نیست که هدف اصلی برنامه ریزان پاسداری از زبان فارسی به عنوان زبان مادری و ملی ما است. ولی نگارنده و شاید بسیاری از اعضای هیئت علمی در رشته های علوم تجربی و فنی این شیوه را موفق و درست ندانند. در زیر به چند دلیل از نظر نگارنده اشاره می شود. امید است با آغاز یک بحث فنی بین همکاران منتقد و دانشجویان و همچنین موافقان وضع فعلی، در صورت توافق اصلاحاتی اساسی در این مصوبات صورت گیرد.
1- زبان رایج علم در دنیا زبان انگلیسی است. حتی کشورهایی که جمعیت آنها بسیار بیشتر از ایران است و از نظر علم و تکنولوژی مدرن بسیار از ما جلوترند (مانند آلمان، ژاپن، مالزی و حتی اخیرا هم در چین، روسیه و فرانسه) که سابقه بسیار طولانی در مبارزه با تسلط زبان بیگانه داشته اند، پذیرفته اند که باید تغییرات اساسی در این نگاه سنتی داشته باشند. لذا در بسیاری از این کشورها با اصلاحات جدی در برنامه های آموزشی و پژوهشی و به سوی استفاده وسیع از زبان انگلیسی پیش رفته اند. مثلا در کشور مالزی حتی تدریس در دانشگاه ها به زبان انگلیسی است. حتی در افغانستان هم تدریس به زبان انگلیسی در آموزش پزشکی و فنی مصوب شده است. در سالهای اخیر در آلمان نگارش پایان نامه به زبان انگلیسی بسیار رایج شده و نه تنها خارجی ها که بسیاری از آلمانی ها هم به نوشتن پایان نامه به زبان انگلیسی تمایل دارند. طبیعی است برای همراهی با کاروان جهانی علم بهتر است راه جهانیان را پیشه کنیم. شاید در زمانی دورتر به این نتیجه برسیم که بهتر است این تغییر زودتر انجام گیرد که جلوی ضرر را هر جا که بگیریم فایده است.
2- یکی از سیاستهای مؤکد فعلی وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فن آوری و همچنین بهداشت درمان و آموزش پژشکی و حتی پژوهشکده ها و موسسات تحقیقاتی بیرون این دو وزارتخانه انتشار مقالات علمی و بخصوص ISI است تا ضمن نمایاندن سهم ما در دانش جهانی به سوی بالا بردن کیفیت علم پیش روند. گر چه این سیاستی خوب و پسندیده است، ولی خود در تنافض آشکار با اجباری بودن نگارش پایان نامه های تخصصی به زبان فارسی است. دانشجو از طرفی مجبور است با صرف وقت بسیار زیاد متون علمی را به فارسی بنگارد که در بعضی رشته ها کار به مراتب سخت تر از نگارش به انگلیسی است. چون برابر فارسی مناسب واژه های تخصصی یا وجود ندارند و یا واژه های معرفی شده توسط فرهنگستان یا ابداعی توسط مترجمان و مولفان آنقدر نامانوس و نامفهومند که اغلب به نوشتن یک متن فارسی نا مفهوم و یا فارسی پر از واژه های انگلیسی می انجامد. نهایتا اگر کار ارزش انتشار بین المللی داشته باشد دانشجو و یا استاد راهنما مجبورند متن مقاله را به زبان انگلیسی هم بنویسند که زحمتی مضاعف می طلبد. کار استادان راهنما هم افزونتر می شود، هم باید پایان نامه فارسی را خوانده و تصحیح کنند و هم مقاله انگلیسی را. نتیجه آن می شود که کمبود وقت به هر دو و یا یکی از آنها آسیب جدی وارد می کند. مثلا پایان نامه ای فارسی پر از غلطهای نگارشی صحافی می شود و یا مقاله ای به انگلیسی نوشته می شود که استاندارد کافی جهت انتشار در مجلات معتبر را ندارد و لذا در مجلات با سطح نازل پذیرفته می شوند که برای نمایاندن سهم ما در علم آبرویی نمی آورند. کم هم نیستند مواردی که دانشجویان ناچارند همکلاسی ها و یا افراد دیگری را به صرف آشنایی به زبان بیگانه در زمرۀ مولفین بیاورند و یا حتی برای آن پول بپردازند که گاهی با بداخلاقی و سوء استفاده هم همراه می شود. چه بهتر که دانشجو از همان ابتدا انرژی خود را صرف نگارش پایان نامه به زبان انگلیسی کند تا تمرین و تجربه لازم را برای نوشتن مقاله به زبان انگلیسی کسب کند. نگارنده در سالهای ابتدایی کار خود در دانشگاه تهران این روش را درچندین پایان نامه کارشناسی ارشد آزموده است که بسیار موفق بود، کاری که متاسفانه به دلیل لزوم پایبندی همین محدودیتها متوقف شد.
3- پایان نامه های تخصصی و جدی در بسیاری از رشته های علوم تجربی و فنی به دنبال پاسخ به سوالات تخصصی هستند که گاهی حتی یک نفر هم در ایران در آن زمینه تخصص ندارد. نگارش این پایان نامه ها به زبان فارسی نه تنها غنای زبان فارسی را سبب نمی شوند که گاهی به دلیل لکنتهای زبانی فراوان به این زبان شیوا و دوست داشتنی آسیب هم وارد می کنند. اگر این پایان نامه ها به زبان انگلیسی نوشته شوند داوری آنها برای گروه های آموزشی توسط همکاران خارجی و داخلی راحت می شود و به ما در گزارش نتایج پژوهشی به همکاران خارجی و بالا بردن استانداردهای علمی کمک می کند. در حال حاضر کم نیست مواردی که ما از استادان خارجی به عنوان استاد راهنمای مشترک و یا مشاور استفاده می کنیم. این نوعی سرافکندگی است که بایستی پایان نامه ای نوشته شود که یکی از استادان راهنما و مشاور نتوانند آن را بخواند. گاهی هم مجبور به نوشتن دو پایان نامه به زبان فارسی و انگلیسی می شوند.
4- جذب دانشجوی خارجی، آنطور که مسئولان هم تاکید دارند، از سیاست های برنامه ریزان کشور است. امروزه در دنیا، معیار پیشرفت اقتصادی و بالندگی علمی بالا بودن آمار جذب دانشجویان خارجی در یک کشور است. کشورهای پیشرفته در این خصوص رقابت دارند و حتی برای بالا بردن آمار دانشجویان خارجی بورس های سخاوت مندانه پیشنهاد می دهند. دانشجویان خارجی به دلایل گوناگون - که بحث پیرامون آن در این نوشتار نمی گنجد- کارآیی علمی بیشتری نسبت به دانشجویان بومی دارند. این کارآیی را برنامه ریزان کشورهای غربی بخوبی دریافته اند که هر گونه سرمایه گذاری در این قلمرو بازده سرشاری دارد. کشور ما البته در این زمینه بسیار ضعیف است. از بین دلایل این ضعف می توان به قوانین دست و پا گیر مانند ممنوع بودن تدریس به غیر از زبان فارسی و ممنوع بودن نوشتن پایان نامه به زبان غیر فارسی اشاره کرد. با یک مقایسه ساده می توان شرایط کشورمان را با کشورهایی مانند مالزی و حتی ترکیه مقایسه کرد. برای نمونه در حال حاضر 14000 دانشجوی ایرانی در مالزی درس می خوانند که 3000 در مقطع دکتری و 5000 در مقطع کارشناسی ارشد است1. ضرورت دارد مسئولین با برداشتن حداقل موانع زبانی - حتی اگر نگاه اقتصادی منظور باشد- راه را برای ورود دانشجویان خارجی به ایران هموار کنند.
5- امروزه بسیاری از دانشگاه های جهان بلافاصله بعد از دفاع، متن کامل پایان نامه های دکتری را در وب گاه دانشگاه قرار می دهند. این کار چندین حسن دارد، اولا مطالب پایان نامه به سرعت در اختیار محققین قرار می گیرد و ثانیا خود امکان سوء استفاده و انجام پژوهشهای تکراری و تقلب های علمی را کاهش می دهد. بهتر نیست ما نیز با نگارش پایان نامه ها به زبان انگلیسی و قرار دادن متن آنها در اینترنت همسفری سرفراز در کاروان علمی دنیا باشیم؟
6- در بسیاری از کشورهای جهان به منظور صرفه جویی در وقت و تضمین انتشار کامل نتایج پایان نامه ها، ارائه آنها را به صورت مقاله ای کفایت می کند (Paper base). در این روش فصل های پایان نامه مقالات متعددی است که تا قبل از دفاع تعدادی از آنها پذیرفته شده و تعدادی هم آماده ارائه به مجلات تخصصی می باشند. سپس این مجموعه صحافی شده و بصورت پایان نامه ارائه می شود. چه بهتر که این روش که سالها در کشورهای اسکاندیناوی رایج بوده و امروز در دیگر کشورهای اروپای مرکزی مانند آلمان و بلژیک هم رایج شده است در ایران هم اجرا شود. مزیت این روش آن است که دانشجو در ابتدا تحقیقات خود را منسجم نموده و نتایج خود را در چندین مقاله کامل تدوین می کند. در پایان هم استاد راهنما و هم دانشجو مطمئن هستند است که دیر یا زود همه آنها منتشر می شوند. با این روش مشکلات احتمالی که ممکن است با سوء استفاده بعضی فارغ التحصیلان در عدم رعایت حقوق معنوی دانشگاه محل تحصیل رخ دهد و نامهای غیر مرتبط به مولفین مقالات اضافه شود به حداقل می رسد.
7- یکی از مشکلات عمده دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدودیت سنوات دانشگاهی و محدویت زمانی اتمام دوره های تحصیلات تکمیلی است. فارغ از آنکه این محدویت ها مشکلات اجرایی و روحی بویژه برای دانشجویان مشتاق کار علمی با استاندارد بالا ایجاد می کند، آنها مجبورند قبل از موعد دفاع از پایان نامه با مقالات پذیرفته شده در مجلات دارای ظریب تاثیر به استقبال دفاع روند. دانشجویانی که از یک طرف با محدویتهای شدید مالی و کمبود امکانات موجه اند، و از طرف دیگر تحریم های خارجی و تورم کمر شکن و کمبود بودجه های پژوهشی انجام بسیاری از برنامه های آنها را غیر ممکن کرده است، ناچارند در پایان کار علاوه بر نگارش پایان نامه به زبان فارسی در فکر تهیه و انتشار مقاله انگلیسی نیز باشند. مقایسه کنید که این بار سنگین بر دوش دانشجویانی که در بسیاری از کشورهای خارجی تحصیل می کنند وجود ندارد. پس چه بهتر که با یکی کردن زبان مقاله و پایان نامه کمکی به دانشجویان مستعد شود. اگر مسئولین چشم خود را روی این واقعیت ها ببندند و بر دیدگاههای خود پافشاری کنند، نتیجه ای جز افت سطح علمی، فرار مغزها، بویژه گسترش تقلبات و فراهم کردن شرایط برای مدرک طلبان بی مایه علمی نخواهد داشت. حضور تبلیغات گسترده در اطراف محیط های دانشگاهی و فضای مجازی برای ارائه خدمات نگارش مقاله و پایان نامه بخوبی نشان دهندۀ اشتباه مسئولین و برنامه ریزان آموزش عالی است که باید در آنها تجدید نظر کرد و تک زبانه کردن پایان نامه و مقالات علمی کمکی است تا دانشجویان واقعی به دام این تجارت مبتنی بر شیادی نیفتند.
8- نگارنده به هیچ وجه خواهان تعطیلی زبان فارسی در متون علمی و پایان نامه های دانشگاهی نیست. نظر این نگارنده ایجاد اعتدال و تنوع و باز گذاشتن دست آنهایی است که می توانند و می خواهند دانشجویانشان با نگارش پایان نامه به زبان انگلیسی به شتاب علم و صرفه جویی در وقت آنها کمک کنند. از این رو انتظار می رود که مسئولین وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی زبان پایان نامه های علوم تجربی و فنی را به اختیار استادان راهنما و گروههای آموزشی قرار دهند. وقتی چنین مجوزی برای رشته های پزشکی وجود دارد، چرا برای سایر رشته ها مجاز نیست؟ البته می توان از نویسندگان خواست تا خلاصه مفصل (Extended summary) پایان نامه را حتما به زبان فارسی بنویسند. با توجه به آنکه پایان نامه ها به ندرت امانت داده می شوند و اغلب در قفسه های کتابخانه ها خاک می خورند همان خلاصه فارسی نظر سیاستگذارانی که بر فارسی نویسی پایان نامه ها اصرار می ورزند برآورد می کند.
خلاصه کلام آنکه دادن اختیار زبان پایان نامه بخصوص در علوم تجربی، پزشکی و فنی نه تنها آسیبی به زبان فارسی نیست که این زبان را از بد نویسی نجات می دهد. برای اثبات این مدعی کافی است در هر رشته ای (به ویژه در علوم یاد شده) چند پایان نامه را به طور تصادفی نگاه کنید تا ببینید تا چه حد در حفظ یا ارتقای زبان فارسی به عنوان زبان علم ظلم شده است. در عوض نگارش به زبان بین المللی کمکی است در جهانی شدن و گسترش ارتباطات علمی و صرفه جویی زیاد در وقت دانشجویان و اعضای هیئت علمی. سپردن سکان وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری به دست استادی درد آشنا امیدی در دل دانشگاهیان و محققین ایجاد کرده است تا بزودی این مشکلات اصلاح شود. هم فارسی نویسی مطلق و هم انگلسیی نویسی مطلق نوعی افراطی گری است که انشالله با تدبیری میانه و اختیاری کردن آن اعتدال را به آموزش عالی برگردانیم.
موخره: با تشکر از نظرات اصلاحی دوست و همکار عزیزم آقای دکتر فرازمند. اعتراف کنم، وقتی این نگارنده برای نگارش یک متن کوتاه غیر علمی محتاج اصلاحات ویراستاری است، راستی چگونه دانشجوی من می تواند صدها صفحه متن فارسی در رشته تخصصی بنویسد که صدها واژه تخصصی نیز در آن به کار رفته است؟
_______________________________________
[1] این آمار بر اساس گفته های رایزن فرهنگی ایران در مالزی نقل شده است (http://www.mm2h.ir/page.php?id=2701). البته بر اساس گفته های معاون بوریس و دانشجویان خارجی وزارت علوم تعداد دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد در کشور مالزی جمعا 8348 نفر است (http://hamshahrionline.ir/details/169296). شاید دلیل این اختلاف ناشی از اطلاع ندادن بسیاری از دانشجویان به وزارت علوم باشد.
نظر شما