چراغ سبز اردوغان به کردها؛ تاکتیک یا استراتژی؟

طی هفته‌های اخیر موضوع مذاکره میان دولت ترکیه با عبدالله اوجالان، رهبر دربندِ کردهای پ.ک.ک در ایمرالی به مهمترین سوژۀ خبری رسانه‌ها، محافل سیاسی ترکیه و تا حدودی منطقۀ خاورمیانه تبدیل شده است. این مذاکرات از آن رو جلب توجه می‌کند که پیش از این دولت ترکیه هیچیک از پیشنهادهای پ.ک.ک برای مذاکره را قبول نکرده اما به یکباره در حال ایجاد تغییری مهم در نوع تعامل با پ.ک.ک، چشم‌انداز آینده این گروه و همچنین وضعیت اوجالان است. تغییراتی که با نوعی احتیاط همراه است و به نظر می‌رسد رجب طیب اردوغان حرکت گام به گام در ارتباط با حل مسئلۀ کردها در پیش گرفته است.
این در حالی است که برخی رسانه‌های ترکیه در روزهای گذشته از توافقات‌ اوجالان و گروه مذاکره‌کنندۀ دولت ترکیه با وی در ارتباط با نوع همکاریهای پ.ک.ک و دولت سخن به میان آورده‌اند که در این میان هاکان فیلان، رئیس سرویس اطلاعاتی ترکیه و مذاکره‌کنندۀ ارشد، خود هدایت‌کنندۀ مذاکرات با اوجالان است. به نقل از رسانه‌های ترکیه توافقاتی در این زمینه حاصل شده است که عبارتند از:
*نوشتن نامه توسط اوجالان برای توقف خشونت‌ها توسط کردهای پ.ک.ک
*نیروهای پ.ک.ک در داخل ترکیه در بهار آینده به مرز عراق عقب نشینی کنند و بعد از آن اوجالان اعلام کند که کاملاً به دولت ترکیه و پروسۀ مذاکرات اعتماد دارد و متعاقباً تابستان آینده در یازدهمین کنگرۀ پ.ک.ک پایان دائمی فعالیت مسلحانه حزب کارگران کردستان موسوم به پ.ک.ک اعلام نهایی بشود.
البته توافقاتی که از سوی رسانه‌ها مطرح شده، هنوز به طور رسمی به تأئید آنکارا نرسیده اما با این حال رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه به دفاع از مذاکرات دولت با اوجالان پرداخته و به نکات قابل توجهی اشاره کرده است؛ از جمله اینکه "اگر پ.ک.ک سلاح خود را زمین بگذارد، به نوعی به معنای پایان عملیات نظامی خواهد بود" اما در عین حال با توجه به دامنۀ انتقاداتی که علیه دولت ترکیه مطرح بوده، اردوغان اعلام کرده که گفتگوهای ایمرالی در چهارچوب قوانین ترکیه و بر مبنای حفظ عزت و کرامت ملی ادامه دارد و همچنین بر این نکته تأکید کرده است که دوران مشت و خشونت به پایان رسیده و ترکیه باید برای پایان دادن به معضل تروریسم از همۀ راهکارهای دمکراتیک و سیاسی استفاده کند.
محور‌های مذاکرات چیست؟
بنا به گفتۀ اردوغان موضوع مذاکرات صلح مبتنی بر 4 حوزه خواهد بود که عبارتند از مذاکره با اوجالان، بحث پیرامون شاخۀ اروپایی پ.ک.ک، شاخۀ قندیل پ.ک.ک و همچنین حزب صلح و دمکراسی ترکیه. وی اعلام کرده است که خواهان ظرافت و انعطاف بیشتری از سوی طرفها و گروههاست تا مذاکرات جاری با بن بست مواجه نشود. اظهارات اردوغان و سایر مقامات ترکیه بیانگر آنست که دولت خط مشی جدیدی را در ارتباط با مذاکره با پ.ک.ک تعقیب می‌کند. اظهارات مقامات دولت ترکیه بیانگر آنست که اولاً مذاکرات از رسمیت برخوردار است و دوم اینکه اظهارات مقامات، پاسخی به مواضع مخالفانی است که همواره دولت را مورد انتقاد قرار داده‌اند و به نوعی هدف آنها آماده‌سازی بسترهای لازم برای این هدف است.
چرا اردوغان به مذاکره با اوجالان روی آورد؟
این پرسش مطرح است که چه اتفاقی در شرایط فعلی رخ داده که دولت رجب طیب اردوغان به مذاکره با عبدالله اوجالان روی آورده است و یا چه عواملی سبب‌ساز رویکرد جدید دولت ترکیه در ارتباط با پ.ک.ک و مسئلۀ کردها شده است. شاید بتوان مجموعه عوامل ذیل را در تشریح این وضعیت مدنظر قرار داد:
*در داخل ترکیه شرایط، دیدگاهها و به شکلی جهان‌بینی افکار عمومی نسبت به کردها تغییر یافته است. به رغم سالها جنگ و ستیز و مبارزه، هویت کردها از سوی دولت ترکیه شناسایی شده و از سویی مشارکت سیاسی آنها در دولت ترکیه نیز رو به افزایش است. دادن مناصب حکومتی و دولتی به کردهای ترکیه-که قابل مقایسه با دولت‌های قبلی نیست- موید همین واقعیت است. واگذاری وزارت کشور به یک سیاستمدار کرد(نعیم شاهین) نشان می‌دهد که دولت ترکیه رویکرد خود نسبت به کردها را در مقام عمل تغییر داده است.
*دوم اینکه روند اصلاحات دمکراتیک در ترکیه در ارتباط با کردها از سالها پیش و در چهارچوب طرح اردوغان برای توسعۀ دمکراتیک آغاز شده بود که در نهایت منجر به بهبود وضعیت فرهنگی کردها شد؛ اقداماتی همچون دادن امتیازات فرهنگی بیشتر به کردها در قالب اعطای رادیو و تلویزیون.
* سوم اینکه طی یکسال اخیر روند تحولات کردستان عراق و سوریه بر نوع تصمیم‌گیری‌ها در سوریه تأثیرگذار بوده و ترکیه نگران آیندۀ کردهای سوریه و عراق است و همین مسئله سبب شد تا ترکیه به رویکردی جمع‌گرایانه در برخورد با کردها روی آورد.
*ناکارآمدی رویکردهای نظامی-امنیتی در ارتباط با کردها که حدود 80 سال ادامه داشت و نتیجه‌بخش نبوده است. 
*هدف اردوغان از روی آوردن به مذاکره با پ.ک.ک در واقع شکستن تابو است؛ مسئله‌ای که برای دولت اردوغان از اهمیت زیادی برخوردار است؛ شکستن این تابو در فضای اجتماعی و سیاسی ترکیه می‌تواند حکم برگه‌ای را داشته باشد که در عین حال لبۀ تیز آن متوجه دولت اردوغان نیز هست. چنانچه انتقادات تندی از سوی حزب "حرکت ملی" و "جمهوری خلق" علیه اردوغان و حتی از سوی نظامیان بازنشسته مطرح شده است. بنابراین در این شرایط شکستن این تابو بسیار مهم است.
*عدالت و توسعه، نگاه و چشم‌انداز دیگری به آیندۀ تحولات سیاسی در ترکیه و حتی در انتخابات آینده و چگونگی جلب حمایت کردها دارد که این مسئله نیز برای دولت اردوغان مهم است.
چالش‌های موجود در مذاکرات
شاید بتوان مذاکرات جاری را نفس‌گیر تلقی کرد؛ از این رو به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از عوامل به عنوان چالش‌‌ پیش‌روی مذاکرات خواهد بود که ممکن است حتی این روند مذاکرات را در همین نقطه باقی بگذارد. نگاه دولت ترکیه به مسئلۀ کردها و نگاه پ.ک.ک به دولت ترکیه از مهمترین چالشهای موجود بر سر راه مذاکرات میان طرفین است.
*نگاه ترکیه به مسئلۀ کردها
دولتمردان ترکیه اعلام کرده‌اند که روند و پروسۀ گشایش دمکراتیک و اتحاد و برادری را در پیش گرفته‌اند و شاید بخشی از این سیاست در چهارچوب مباحث حقوق شهروندی است که پیشتر اردوغان نیز بر آن تأکید کرده بود. بنابراین از نگاه دولت ترکیه به سرانجام رساندن این مذاکرات چندان راحت و آسان نیست و به نظر می‌رسد که اولین نکتۀ چالشی برای شخص اردوغان اینست که اعتماد لازم از سوی دولت به پ.ک.ک وجود ندارد. اگر در آینده مذاکرات به سرانجامی برسد و بحران موجود میان پ.ک.ک و دولت ترکیه به سمت و سوی حل و فصل پیش برود، هنوز این نگرانی در بدنۀ سیاسی ترکیه(از اعم دولت، دولتمردان و احزاب) وجود دارد که مبادا در آینده اوجالان و یا افرادی از بدنۀ پ.ک.ک، باز هم به رویکرد ایجاد خودمختاری و تشکیل دولت کردی روی بیاورند. با توجه به همین نگرانی بود که هاکان فیدان اعلام کرده که در مذاکراتش با اوجالان چندین بار این سوال را از او پرسیده بود که آیا وی به دنبال تشکیل یک دولت مستقل کرد هست یا نه؟ و اوجالان به او پاسخ منفی داده و اعلام کرده بود که کردها چنین خواسته‌ای ندارند. با این حال عدم اعتماد در درون پیکر سیاسی دولت و نظام سیاسی و احزاب سیاسی ترکیه نسبت به آینده و چشم‌انداز آن وجود ندارد. 
*دوم آنکه اردوغان نگران است که شمشیری که در ارتباط با مذاکره برداشته، اگر به جایی نرسد به تضعیف حزب عدالت و توسعه و در نتیجه میزان آراء حزب در انتخابات آتی خواهد انجامید. از این رو این مسئله می‌تواند برای اردوغان یک شبه‌ریسک باشد. اگرچه نخست‌وزیر اعلام کرده است که دولتمردان در مذاکرات تأثیر ندارند، اما ورود رئیس سازمان اطلاعاتی ترکیه بدون شک مسئله مهمی است. قرار است مقامات ترکیه سفری به کردستان عراق داشته باشند و با حمایت مسعود بارزانی با مقامات پ.ک.ک مذاکراتی صورت دهند تا بتوانند چهارچوبی را برای آیندۀ مذاکرات تدوین کنند. اغناء افکار عمومی، احزاب سیاسی و نظامیان در ارتباط با مذاکره با پ.ک.ک برای دولت ترکیه هنوز امری راحت و ساده نیست و بدون شک با دشواری همراه خواهد بود. اظهارنظرهای اردوغان و دیگر مسئولان دولتی در ارتباط با مذاکره با پ.ک.ک نشان‌دهندۀ جو سنگین حاکم بر فضای سیاسی-اجتماعی ترکیه در ارتباط با مذاکرات است. با این حال شاید ابتکار اردوغان با این فرض باشد که نتیجه مذاکرات هر چه باشد ایجاد بستری جدید در ارتباط با کردها و نوعی تابوشکنی نسبت به گذشته خواهد بود.
*نگاه پ.ک.ک به دولت ترکیه 
از نگاه پ.ک.ک نیز روند مذاکرات ساده نیست. چند ملاحظه در این میان قابل تأمل است:
*این پرسش مطرح است که آیا پ.ک.ک قادر خواهد بود تغییری در ایدئولوژی خود ایجاد کند و در ساختار حزبی و نگرش نسبت به فعالیت‌های خود تحولاتی را اعمال کند.
*آنچه برای اعضاء پ.ک.ک تأثیرگذار و مهم خواهد بود، اینست که نیروها و عناصر آنها چه سرانجامی خواهند داشت؟ آیا دولت عفو عمومی اعلام خواهد کرد؟ آیا ظرفیت‌های پذیرش آنها در ترکیه وجود خواهد داشت؟
* در میان پ.ک.ک، اعتمادسازی موضوع مهمی است. بدین معنا که در بدنۀ پ.ک.ک نیز این نگرانی در مورد آیندۀ مذاکرات وجود دارد. در واقع این بی‌اعتمادی هم در میان دولت ترکیه و هم در میان پ.ک.ک مشاهده می‌شود و قطعاً این مسئله می‌تواند بر روند مذاکرات تأثیرگذار باشد.
*آیندۀ وضعیت مناطق کردنشین ترکیه از هر دو منظر دولت و کردهای پ.ک.ک با نگرانی پیگیری می‌شود. دولت معتقد است که اگر مذاکره با پ.ک.ک به سرانجامی برسد، در آینده کردها در فرایندهای سیاسی در منطقۀ کردنشین وارد می‌شوند و به فعالیت‌های سیاسی نوینی روی می‌آوردند و در قالب ساختاربندی حزبی، مطالبات کردها افزایش می‌یابد.
اما از سویی در میان اعضای پ.ک.ک این نگرانی وجود دارد که اگر مذاکرات به توافق برسد، آیا پ.ک.ک با ساختار نسبتاً منسجمی که هم‌اکنون بدست آورده، در آینده در درون دچار چندپارچگی نخواهد شد؟ و آیا در این روند دو طرف به یک اجماع و توافق دو طرفه خواهند رسید؟ و اصولاً چه ضمانت‌هایی وجود دارد که متعاقباً اعلام عفو شود؟ مجموع این سوالات و ابهامات بر روند مذاکرات سایۀ افکنده اما اکنون رفت و آمدهایی میان دولت ترکیه و ایمرالی و همچنین ترکیه با منطقۀ کردستان عراق بر سر مذاکرات با پ.ک.ک و آیندۀ کردها وجود دارد.
چه کسانی مخالف مذاکره با کردهای پ.ک.ک هستند؟
در داخل ترکیه، از سوی احزاب مخالف دولت، برخی از شهروندان و افکار عمومی ترکیه که فرزندان آنها در این مدت در جنگ و مبارزه مسلحانه علیه تروریسم کشته شدند، انتقاداتی به دولت وجود دارد. اقناع کردن خانواده‌هایی که اعضای خود را در جنگ از دست داده‌اند بدون شک کار دشواری برای دولت ترکیه خواهد بود به خصوص آنکه در بدنۀ نظامیان ترکیه نیز دیدگاه واحد و یکسانی با دولت وجود ندارد.
با این حال این ملاحظه نیز وجود دارد که ممکن است مذاکرۀ دولت ترکیه با کردهای پ.ک.ک یک قالب استراتژیکی نداشته و در شرایط فعلی بیشتر جنبۀ تاکتیکی داشته باشد تا اردوغان بخواهد از ظرفیت‌های تنش‌زای پ.ک.ک در سوریه و عراق و یا در مناطق داخل ترکیه علیه دولت بکاهد.
با این حال جدای از همۀ ابعاد مذاکرات دولت ترکیه با پ.ک.ک، مسئلۀ کردها در ترکیه چنانچه در سالهای اخیر مشاهده شده در جهتی دیگر سوق می‌یابد که ممکن است نسبت به حل مسئله کردها در در نظام فکری دولت آینده نیز تغییراتی ایجاد کند. اردوغان در تلاش برای شکستن برخی تابوهایی است که می‌تواند بر فرایند کلی تحولات سیاسی اجتماعی ترکیه تأثیرگذار باشد. 
 *کارشناس ترکیه و عراق
برای مشاهدۀ وبلاگ سیامک کاکایی در صفحۀ وبلاگ نخبگان خبرآنلاین اینجا را کلیک کنید
5249