نقش بازیگران عربی در روابط ایران و ترکیه

حجم مسائل ژئواستراتژیک در بحران سوریه بزرگتر از بحران داخلی بین حاکمیت و بازیگران داخلی است و همین مسئله به نوبه خود باعث طولانی شدن بحران شده است. تقریباً همه قدرتهای بین المللی و منطقه‌ای در بحران سوریه میل به دخالت دارند. امریکا، اروپا، روسیه، چین در سطح بین المللی، ترکیه، عربستان، ایران و برخی کشورهای عربی مانند قطر در سطح منطقه ای و شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه عرب و اتحادیه اروپا در سطح سازمانهای بین المللی سعی در تأثیرگذاری در روندهای حل و فصل بحران را دارند. کشورهای غربی و سازمانهای بین المللی هماهنگ با ترکیه، عربستان و قطر و اتحادیه عرب از نخستین ماههای بحران بر لزوم تغییر نظام سوریه و حمایت از اپوزیسیون تاکید دارند. ایران، روسیه و چین از منظر ژئواستراتژیک با رویکرد غرب و اعراب مخالفند. مثلث ایران، عربستان و ترکیه بعنوان قدرتهای منطقه‌ای که سعی دارند شکافهای موازنه قدرت را در خاورمیانه به نفع خود پر کنند، در صحنه بحران سوریه فعال هستند. سه ضلع این مثلث در حال کنش و واکنش فعال در مقابل هم می‌باشند. ایران و عربستان تقریباً در همه بحرانهای عربی کنونی مقابل یکدیگر قرار گرفته و سعی در محدود کردن نقش یکدیگر را دارند. ایران و ترکیه نقاط تفاهم مشترکی در همه بحرانها بجز سوریه دارند. در ضلع سوم مثلث، یعنی ترکیه و عربستان، تفاهم تاکتیکی در مرحله گذار و تقابل پنهان در مرحله ساختارسازی وجود دارد. در مقایسه با عربستان، ایران امکان رقابت تعاملی بیشتری را با ترکیه در منافع دراز مدت در مرحله ساختار آینده نظام های سیاسی عربی دارد. جمهوری اسلامی ایران از پیروزی اسلام‌گرایان میانه‌رو در کشورهای عربی حمایت می کند. همچنین از شکل گیری روند‌های دمکراتیک در جهان عرب که باعث قدرت گرفتن اسلام‌گرایان می‌گردد، خشنود است. حزب حاکم ترکیه نیز که خود شاخه‌ای از اخوان المسلمین است از پیروزی همفکران عرب خود به وجد آمده و مدل خود را بعنوان الگوی رفتاری و حکومتی اعراب ترویج می کند. اما عربستان هم از منظر ایدئولوژیک و هم رقابتهای ژئواستراتژیک، قدرت گرفتن آخوان المسلمین (اسلام گرایان میانه‌رو) را برنمی‌تابد و از همه ابزارهای ممکن از جمله حمایت از جریانهای سلفی تندرو برای محدود کردن اسلام‌گراین میانه‌رو استفاده می کند. حمایت مشترک جمهوری اسلامی ایران و ترکیه از اسلام‌گرایی میانه‌رو فرصتی را برای دو کشور برای تعامل استراتژیک ایجاد می‌کند اما این فرصت با چالش عمیقی در بحران سوریه تهدید می‌شود. اگر ترکیه و ایران بتوانند در بحران سوریه شکاف مواضع خود را با دیپلماسی تعاملی پر کنند، قادر خواهند بود فرصت‌ها را برای همکاری‌های منطقه‌ای درازمدت و استراتژیک گسترش دهند. ‌
در همه بحرانهای عربی کنونی جدای از تطابق و تضاد منافع استراتژیک قدرتها، دو مؤلفه حمایت از ارزشهای انسانی و اخلاقی و منافع ژئواستراتژیک در اتخاذ موضع کشورها دخیل بوده است. وقتی این دو مؤلفه بر هم تطبیق دارند، سیاست گزاری و اتخاذ موضع آسانتر است. اما مشکل وقتی ظاهر می شود که بین ارزشهای اخلاقی و منافع تضاد باشد. در بحرانهای مصر، تونس و لیبی این تضاد در مواضع کشورها کمتر ظاهر شد. اما در بحران سوریه تضاد در مواضع قدرتهای بین المللی و منطقه‌ای به اوج رسیده است. عربستان سعودی با این مشکل اساسی روبروست که رفتارش در هیچ یک از بحرانهای عربی مبتنی بر ارزشهای اخلاقی نیست. حتی در سوریه نیز سعودیها با علنی کردن تمایل خود به مسلح کردن نیروهای اپوزیسیون، رفتاری بر خلاف موازین اخلاقی از خود بروز دادند و علی رغم اینکه قبل از آن توانسته بودند در مجمع عمومی سازمان ملل رای مثبت 137 کشور را در حمایت از قطعنامه ضد سوری بدست بیاورند اما در ادامه کار با اصرار بر راه حل نظامی، پشتیبانی جامعه بین المللی، بخشی از کشورهای عربی و اپوزیسیون سوریه را از دست دادند.
جمهوری اسلامی ایران گر چه در مرحله کنونی با ترکیه در باره بحران سوریه اختلاف نطر دارد اما در نگاه کلی خود به تحولات منطقه، از دمکراسی و قدرت گرفتن آسلام‌گرایان میانه‌رو هراسی ندارد. لهذا تلاش می کند تا با اخوان المسلمین در مصر و تونس حتی سوریه روابط دوستانه‌ای برقرار کند. ترکیه و ایران در رقابت های منطقه ای درازمدت مشکل کمتری از اعراب و ترکیه خواهند داشت. همین مسئله می تواند زمین های مشترکی را با ترکها برای رایزنی و هماهنگی ایجاد کند. ترکها باید بپذیرند که تغییر در سوریه بدلیل تقابلهای ژئواستراتژیک آسان نیست و جمهوری اسلامی ایران نیز باید از نفوذ خود استفاده کند و دولت سوریه را به خویشتن داری بیشتر در مقابله با مخالفان فرا بخواند. تنها شانس دولت سوریه اینست که حجم بحران داخلی و خدشه دار شدن ارزشهای اخلاقی بر حجم رقابت و بحران ژئواستراتژیک غلبه نکند.