شب وسوسه‌انگیز!

شاید به این دلیل که قرآن در ماه رمضان نازل شده است. در این باب بحث­های زیادی صورت گرفته که بسیاری را قانع نکرده است. از جمله این موارد باید به بحث انزال و تنزیل اشاره کرد. مفسران گفته­اند انزال یعنی اینکه خداوند قرآن را به یک باره بر پیامبر نازل کرد و تنزیل یعنی اینکه خداوند قرآن را در طی 23 سال رسالت پیامبر به تدریج بر ایشان نازل کرد. این نوع گفته­ها در باب انزال قرآن فقط ذهن را آشفته می­سازد و نتیجه­ای هم در بر ندارد. به نظر می­رسد انزال و تنزیل یک چیزند.

دیگر اینکه خداوند در قرآن تصریح کرده که کتاب به معنی قرآن را در ماه رمضان نازل کرده است[2]. قبل از نزول قرآن، پیامبر برگزیده نشده بود. نزول نخستین آیات بر پیامبر به منزله شروع بعثت اوست. یعنی اینکه بعثت پیامبر در ماه رمضان بوده است. در حالی که ما بر اساس روایات آن را در 27 رجب می­دانیم.

باز از قرآن این نکته مستفاد می­شود که خداوند آن را در شب قدر نازل کرده است، به همین دلیل ما به حق، شب قدر را در ماه رمضان جستجو می­کنیم، زیرا قبلاً دریافتیم که قرآن در ماه رمضان نازل شده است و اکنون با استفاده از آیات دیگری می­فهمیم که نزول قرآن در شب مبارک قدر بوده است[3]. در سوره قدر هم بر این نکته تصریح شده که قرآن در شب قدر نازل شده است[4].

از فحوای کلام خداوند در مورد شب قدر چنین برمی­آید که شب قدر از هزار ماه برتر است و در این شب ملائکه و روح‌القدس با اجازه خداوند برای انجام هر کاری نازل می­شوند[5] و در این شب هر کار حکمت‌آمیزی قطعی می­شود[6]. با استفاده از آیه سوره قدر مشخص می­شود که شب قدر منحصر به گذشته و تاریخ نیست، بلکه شبی تکرارشدنی است، زیرا خداوند فعل مضارع را برای نزول ملائکه و روح‌القدس[7] به کار می­گیرد. بنا به گفته خداوند، ویژگی شب قدر اینست که تا سپیده صبح مملو از سلامتی است[8].

با تفکر در آیات مربوط به شب قدر، این نتایج در ذهن حاصل می­شود: شب قدر بهتر از هزار ماه یعنی بیش از 80 سال است و 80 سال عمر نسبتاً طولانی یک انسان است. دیگر اینکه این شب تا سپیده دم پر از سلامتی است و در این شب هر کار حکمت‌آمیزی قطعی می­شود. جستجو درباره اینکه شب قدر کدام است، شاید کار عبثی باشد، اما می­توان درباره چیستی آن بررسی کرد و سخن گفت. واقعاً شب قدر چیست؟

به شب قدر می­توان از دو منظر نگاه کرد. یکی از منظر احادیث و مناسک موجود و دوم از منظر قرآن. در نگاه نخست، افراد در چند شب از ماه رمضان که می­پندارند شب قدر یکی از آنهاست، شب‌زنده­داری می­کنند، قرآن به سر می­گیرند و با اخلاص و فروتنی از خداوند می­خواهند تا روزی ایشان را که در این شب تقسیم می­شود به قدر کافی و وافی عنایت فرموده و گره از مشکلات ایشان بگشاید. در نگاه دوم، فقط این‌گونه فهمیده می­شود که شب قدر یکی از شب­های ماه رمضان است و توصیف آن کاملاً متفاوت با دیدگاه نخست می­باشد. در این نگاه، شخص درمی­یابد که شب قدر از هزار ماه بهتر است، ملائک و روح با اجازه پروردگارشان برای انجام هر کاری فرود می­آیند و کارهای حکیمانه از یکدیگر جدا می­گردند. حتی معلوم نیست این کارهای حکیمانه را چه کسی از هم جدا می­سازد! در این نگاه، شب قدر کاملاً رمزآلود است، توصیف کلی و مبهم از جانب خداوند است و شخص باید با اندیشیدن به آن پی برده و قدر خود را بشناسد. جالب اینکه در این آیات، خداوند دستور ویژه­ای صادر نکرده، فقط شرایط دلربائی را توصیف کرده و همه چیز به اراده و اندیشه اشخاص واگذار گردیده است. واقعاً که بهتر بودن یک شب از هزار ماه بسیار وسوسه‌انگیز است! مجموعه شرایط به گونه­ای است که افراد به یک کانون سوق داده می‌شوند و برای راه بردن، تنها چاره برای آنها این است که خوب بیندیشند و خود را با شرایط آن وفق دهند. اساساً در این شب سخن از مادیات، دنیا و تقسیم رزق و روزی نیست، فرد باید بیندیشید چگونه می­توان راه هزار ماهه را یک شبه پیمود؟ به نظر می­رسد در شب قدر افراد می­توانند تغییر استراتژی بدهند و از میان کارهای حکیمانه، بهترین آن را برگزینند، می­توان حدس زد که ملائک و روح با اجازه خداوند برای کارهای غیرحکیمانه فرود نمی­آیند، زیرا این کار از دست هر کسی ساخته است! در ضمن با چنین کارهائی راه هزار ماهه هم یک شب پیموده نمی­شود. اساساً نیازی به قرآن بر سر گرفتن و یا حتی برشمردن مشکلات نیست، شاید همه راه­ها به اندیشیدن و یا به قول خداوند به تعقل، تفکر، تدبر و تفقه یا ژرف‌اندیشی ختم می­شود. بعید است جز با سلاح اندیشه بتوان این معما را حل کرد! کرامت و سعادت انسان بدون اندیشه حاصل نمی­شود. تجربه ثابت کرده که تبعیت کورکورانه از گذشتگان و پیروی از سنت­های بی‌بنیان ایشان راه به جائی نمی­برد، بلکه با تفکر و مطالعه علمی دستآورد ایشان، می­توان این ذخایر بشری را هم در خدمت گرفت.

---