علیرضا اردلان: از آخرین باری که گوشه‌ای از این آب و خاک و به تبع آن تن و بدن چند صد هزار نفر از هم‌میهنان ما لرزیده است، هنوز یک ماه نمی‌گذرد. ابتدای همین آبان‌ماه بود که بندر لنگه لرزید. این تن‌لرزه‌های مداوم این سوال را در ذهن‌ها پدید می‌آورد که آیا راهی برای اطلاع قبلی از لرزه‌های زمین نیست؟
بشر سال‌هاست که به دنبال پاسخی برای این سوال است. تلاش‌های بی‌وقفه در این مورد گاه با موفقیت‌های چشمگیری همراه بوده است، مانند زلزله 8/7 ریشتری سال 1976 تانگ‌شان که چینی‌ها با پیش‌بینی به موقع و تخلیه شهر جان یک میلیون نفر را نجات دادند. با این وجود پاسخ صریح و دقیق به این سوال همچنان منفی است: «اگر روشی وجود داشت که می‌توانست به طور دقیق و صد درصد وقوع یک زمین‌لرزه را در یک زمان و مکان خاص پیش‌بینی کند که دیگر مشکلی وجود نداشت.» این را دکتر سید‌رضا مهرنیا دبیر اولین همایش پیش‌یابی زلزله ایران می‌گوید. همایشی که در دومین هفته آبان ماه در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله برگزار شد و جدید‌ترین یافته‌های محققان ایرانی در زمینه پیش‌یابی زلزله در قالب 19 مقاله شفاهی و 10 پوستر ارائه شد.
در بحث پیش‌بینی زلزله اما باید حساب روش‌های علمی را از پیشگویی‌های آمیخته با خرافه کاملا جدا کرد. دکتر مهدی زارع رییس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله در این زمینه به خبر می‌گوید: بعضی‌ها صرفا برای سرگرمی به این کار اقدام می‌کنند و پیش‌بینی‌هایشان از اساس علمی برخوردار نیست. اما ایده‌های جالبی مطرح شده و تحقیقات خوبی هم در کشور انجام شده که از نتایج این تحقیقات می‌توان برای پیش‌یابی زلزله‌های آینده استفاده کرد.
وی مدیریت تحقیقات علمی انجام شده را از مشکل‌ترین کار‌ها برآورد می‌کند: یکی از کار‌های سخت ما این است که محققانی را که ممکن است هر لحظه به هیجان بیایند و یافته های اولیه را به عنوان پیروزی نهایی تلفی کنند طوری مدیریت کنیم که همان یافته‌های اندک ولی با ارزش را میان هیاهو‌های بیهوده عقیم نگذارند.
پیش‌نشانه‌های یک لرزش
اگر به مقاله‌ها و تحقیقاتی که امروزه درباره زلزله نوشته می‌شود دقت کنیم با واژه «پیش‌یابی» زیاد برخورد می‌کنیم. متخصصان امر پیش‌یابی را اینچنین معنا می‌کنند: پیش‌بینی وقوع احتمالی زلزله در یک زمان و مکان مشخص.
هرچند کلمه پیش‌بینی ممکن است یادآور منجمان و طالع‌بینان قدیمی باشد، متخصصان امروزی برای بررسی احتمال وقوع زمین‌لرزه از مطالعه پیشنشانگرها بهره می‌برند و نه رمل و اسطرلاب. مطالعات آماری در مورد رخداد زمین‌لرزه‌ها و برآورد‌های آماری پیش‌بییی و پیش‌یابی، مطالعات لرزه زمین‌ساخت و ژئودزی در مورد گسلها و مناطق قفل شدگی روی آنها و میزان تغییر مکان در راستای آنها، پیش‌بینی و پیش‌یابی با استفاده از پیش‌نشانگر‌های مغناطیسی و گرانی سنجی و همچنین پیش‌بینی و پیش‌یابی زلزله با در نظر گرفتن تلفیق اطلاعات مختلف از آب و هواشناسی گرفته تا بیولوژی از شایع‌ترین روش‌های مورد استفاده متخصصان است.
«با استفاده از پیش نشانگرها می‌توان بسیاری از زلزله‌ها را پیش‌یابی کرد.» معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با بیان این مطلب به زمین‌لرزه‌های ایران اشاره می‌کند: از سده بیستم تاکنون ۱۲زلزله در ایران به ثبت رسیده که دارای پیش نشانگرهایی مانند لرزه خیزی پیش رخداد، تغییرات در هوا، زمین و ناهنجاری در رفتار حیوانات بوده است که در گزارشها آمده است و بنابراین آگاهی از وجود پیش‌نشانگر لرزه‌ای نیازمند مطالعه خاصی نبوده است.
دکتر زارع ادامه می‌دهد: اما برخی از زلزله‌ها بر اساس دانسته‌های موجود پیش‌نشانگر نداشته‌اند که در مورد آنها تعیین رخداد پیشنشانگرها نیازمند تشخیص الگو است.
ساماندهی دقیق داده‌ها، بررسی گسلها، استفاده از کاتالوگ زلزله، آمار لرزه‌ها و مواردی از این دست و در نهایت بهره‌گیری از مکانیزم‌های محاسباتی منجر به تهیه الگو برای پیش‌یابی این دسته از زمین‌لرزه‌ها می‌شود.
چینی‌ها که ید طولایی در پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها دارند شاید با استفاده از چنین داده‌هایی زلزله سال 1976 را پیش‌بینی کردند هرچند که همین دانشمندان سال بعد از طبیعت شکست خوردند و بیش از 200هزار نفر در یک زمین‌لرزه این کشور کشته شدند.
با استناد به این اطلاعات است که دکتر مهرنیا از عملی نبودن اعلام زمانی که متخصصان بتوانند وقوع یک زمین‌لرزه را به صورت دقیق پیش‌بینی کنند سخن می‌گوید: « باید ببینیم که ما کجای دنیا هستیم و اصلا در این مورد دنیا کجاست. چینی‌ها با تمام ادعایی که در این زمینه دارند و تمام کار‌هایشان از بین 5 زلزله بزرگ موفق به پیش‌بینی 2 زلزله نشدند.»
نقص اطلاعاتی، سد راه محققان
«اکثر اوقات گاتالوگ‌ها، حتی آنها که مربوط به 30 سال اخیر هستند، نقص اطلاعاتی دارند که این نقص باعث می شود مدل های آماری و ریاضی که بخواهیم درست کنیم حتی در زاگرس که لرزه خیز‌ترین جای ایران است مدل های آماری ریاضی، خوب جواب ندهند.»
دکتر زارع با بیان این مطلب به لزوم جمع‌آوری اطلاعات گسل‌های کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: از ۲۰سال گذشته تاکنون اقدامات خوبی در این خصوص با هدف کاهش خطر زلزله در کشور صورت گرفته است، اما با توجه به زلزله خیزبودن کشور اقدامات اساسی تری مورد نیاز است.
افزایش ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، ایجاد سامانه‌های هشدار سریع برای شهر‌های لرزه‌خیز و استفاده از فناوری‌های نوین از مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. همچنانکه رئیس پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله از راه اندازی 25 ایستگاه لرزه نگاری در 5 سال آینده خبر می‌دهد و لزوم استفاده از سامانه‌های هوشمند در جهت کاهش خسارات زلزله را مورد تاکید قرار می‌دهد: متاسفانه سرمایه گذاریهای مناسبی در این حوزه نشده است و حتی علی رغم تمام بحثهایی که در زمینه پژوهش می شود هنوز مشکلات عدیده ای در ارتباط با نوع سرمایه گذاری داریم.
سامانه‌های هوشمند در ژئوتکنیک، شناسایی گسلها، لرزه‌خیزی و در سیستمهای شبکه لرزه نگاری و شتاب نگاری کاربرد دارد ضمن آنکه در سیستمهای ماهواره ای که اطلاعات از طریق ماهواره دریافت می شود نیز به کار می‌رود.
طراحی سنسورهای ویژه برای ثبت نانو زمین لرزه ها مورد دیگری است که در پژوهشگاه زلزله شناسی انجام شده و معاون پژوهشی این پژوهشگاه به آن اشاره می‌کند: برای پیش نشانگری زلزله سنسورهای ویژه ای با استفاده از فناوری نانو طراحی می شود که قادر است نانو زمین لرزه ها را ثبت کند.
به گفته دکتر زارع، طرح اولیه نانو زمین لرزه به وزارت علوم ارائه شده، و از آنجاییکه طراحی و تولید آن هزینه زیادی را می طلبد اجرای طرح در انتظار تایید و تامین هزینه‌هاست.
همایشی برای شناسایی داشته‌ها
«ابتدای تابستان امسال ما به این نتیجه رسیدیم که لازم است همایشی برگزار کنیم تا پتانسیلهای موجود در کشور را بشناسیم و ببینیم که اولا چه کاری در این زمینه‌ها انجام شده و چه کارهایی مورد توجه قرار نگرفته و چه خلاءهای پژوهشی در این زمینه داریم.»
دکتر زارع هدف از برگزاری همایش پیش‌یابی زلزله را اینگونه تشریح می‌کند و البته این همایش را رضایت‌بخش ارزیابی می‌کند. ایجاد سامانه اطلاعات در حوزه پیش یابی زلزله از جمله اهدافی است که با برگزاری این همایش تحقق می‌یابد : این سامانه به منظور ایجاد تعامل تنگاتنگ و موثر با متخصصان این حوزه با هدف دانش محورکردن اطلاعات زمینه پیش یابی زلزله ایجاد می‌شود.
مهرنیا در این زمینه به خبر می‌گوید: قصد داریم مقالات علمی متخصصان حوزه پیش‌یابی زلزله را جمع آوری و در پایگاه اطلاعات مرکز علمی پیش بینی زلزله پژوهشگاه منتشر کنیم تا در چشم اندازی که برای این حوزه ترسیم کرده‌ایم بهره برداری شود.
به گفته این متخصص، تشخیص پیش‌نشانگر‌هایی با درجه اعتبار بالا بر اساس تجربیات گذشته شانس محققان را در پیش‌بینی زلزله‌های احتمالی آینده بالاتر می‌برد.
مهرنیا از برگزاری جلسات هفتگی با محققان پیشرو این حوزه پس از برگزاری همایش اخیر خبر می‌دهد و می‌افزاید: تعدادی از مقالات رسیده به همایش بسیار جالب بود و ما به این نتیجه رسیدیم که می‌توانیم از همکاری این افراد در مرکز پیش‌بینی استفاده کنیم و تا پایان سال با تشکیل کمیته‌های تخصصی، پژوهش در این حوزه را منسجم‌تر و بهتر پیش برویم.
نظر شما