تاریخ شفاهی چگونه از تحریف وقایع تاریخی جلوگیری می‌کند؟

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.

بنابر روایت خبرگزاری حوزه، تاریخ شفاهی (oral History) یکی از شیوه های پژوهش در تاریخ است و به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه ها، شنیده ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می پردازد. تاریخ شفاهی حتی در صورت مکتوب شدن، خصلتی گفتاری دارد.

در فرآیند مصاحبه تاریخ شفاهی دو عامل مصاحبه کننده و راوی ارتباطی تنگاتنگ یافته و مصاحبه کننده به عنوان یک شنونده فعال نقشی اساسی ایفاء می کند تا مصاحبه شونده (راوی) در فضایی آرام و بی دغدغه به شرح و بسط دیدگاه ها و شنیده های خود بپردازد. بدیهی است نقش مصاحبه گر در این میان، نقشی فعال و پویاست و گفتمان متقابل مصاحبه گر و راوی با به کار گیری شیوه های اصولی و استاندارد مصاحبه تاریخ شفاهی به آشکار شدن زوایای پنهان تاریخ و بازسازی دوباره آن منجر می شود.

ویژگی ها و مزایای تاریخ شفاهی

یکی از مهم‌ترین مزایای تاریخ شفاهی، سرعت و به‌روز بودنِ آن است. برخلاف تاریخ مکتوب که معمولاً سال‌ها پس از وقوع رویدادها و با تأخیر در انتشار اسناد نگاشته می‌شود، تاریخ شفاهی امکان ثبت و مستندسازی فوری وقایع را فراهم می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود نسل معاصر بتواند از این تاریخ عبرت بگیرد، به‌جای آن‌که فقط برای آیندگان مفید باشد.

از فواید تاریخ شفاهی، شفاف‌سازی وقایع و کاهش احتمال تحریف تاریخ است. با توجه به این که تاریخ مکتوب عمدتاً توسط گروهی خاص از مورخان و با گذشت زمان زیادی از رویدادها نوشته می‌شود، احتمال تغییر یا تحریف وقایع افزایش می‌یابد. در مقابل، تاریخ شفاهی این امکان را فراهم می‌کند که روایت‌ها مستقیماً از زبان افرادی که خود شاهد یا درگیر رویدادها بوده‌اند ثبت شود. این ویژگی به ویژه در مواردی که منابع مکتوب به شکل محدود یا تحت تأثیر گرایش‌های خاص هستند، اهمیت بیشتری می‌یابد. تاریخ شفاهی به نوعی صدای کسانی را بازتاب می‌دهد که در فرآیندهای رسمی تاریخ‌نگاری معمولاً به حاشیه رانده شده‌اند و به همین دلیل، تصویری جامع‌تر و دقیق‌تر از گذشته ارائه می‌دهد.

ویژگی دیگر تاریخ شفاهی، ثبت جزئیاتی است که در تاریخ مکتوب به‌ندرت یافت می‌شود. تاریخ مکتوب غالباً بر کلیات تمرکز دارد و روح رویدادها را نادیده می‌گیرد، اما تاریخ شفاهی با ورود به جزئیات، به وقایع جان می‌بخشد و آن‌ها را ملموس‌تر می‌سازد. از مزایای تاریخ شفاهی در دسترس بودن و کم‌هزینه بودن آن است. برخلاف تاریخ مکتوب که نیازمند دسترسی به اسناد رسمی و گاه محدود است، تاریخ شفاهی امکان گفت‌وگو با افرادی که در متن رویدادها بوده‌اند فراهم می‌کند. این ویژگی موجب می‌شود پژوهشگران بتوانند به‌راحتی اطلاعات لازم را از افراد حاضر در محل وقایع دریافت کنند، بدون آنکه نیاز به فرآیندهای پیچیده و پرهزینه داشته باشند.

تاریخ شفاهی همچنین از نظر مخاطبان خود ممتاز است. برخلاف تاریخ مکتوب که بیشتر تاریخ حاکمان و شخصیت‌های برجسته را روایت می‌کند، تاریخ شفاهی به روایت زندگی مردم عادی کوچه و بازار می‌پردازد. این شیوه، تاریخ را از انحصار نخبگان خارج کرده و به مردم عادی نیز جایگاهی در ثبت وقایع می‌بخشد. به همین دلیل تاریخ شفاهی را می‌توان تاریخ مردم نامید؛ روایتی که دیدگاه‌های گوناگون و متنوعی را دربرمی‌گیرد.

از سوی دیگر، رشد سریع رسانه‌های دیجیتال باعث شده انتقال و تولید داده‌ها با سرعتی بی‌سابقه انجام شود. این امر آفت‌هایی نیز برای تاریخ شفاهی به همراه داشته است. تاریخ شفاهی به دلیل سادگی و دسترسی آسان، مزایای منحصر به فردی دارد که آن را از تاریخ مکتوب متمایز می‌کند. هرچند برخی تصور می‌کنند نیازی به آموزش ندارد، اما این نگرش نادرست است.

تاریخ شفاهی به آموزش اولیه نیاز دارد و در طی فرایند کار، فرد به تدریج مهارت‌های لازم را فرا می‌گیرد. این در حالی است که تاریخ مکتوب مستلزم سال‌ها تحصیل، پژوهش و تلاش است تا فرد به مرحله‌ای برسد که بتواند اثری معتبر خلق کند. در این میان نبودِ آموزش مناسب در حوزه «سواد رسانه‌ای» می‌تواند منجر به انتشار اطلاعات نادرست شود. برای مقابله با این معضل، ضروری است نظام‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در مسیری گام بردارند که افراد بتوانند محتوای صحیح را از نادرست تشخیص دهند و از داده‌ها به‌درستی بهره‌برداری کنند.

حجم وسیعی از اطلاعات تاریخی هرگز به نسل‌های بعدی منتقل نمی‌شود و همواره و در هر زمان انبوهی از اطلاعات با ارزش در سینه‌های افراد مطلع مدفون می‌گردد. از ویژگی‌های تاریخ شفاهی ارتباط با مردم عادی، گروه‌ها، حوادث، روش‌های زندگی آنها است. از آنجا که امروز فرصت کمتری برای فکر کردن و نوشتن درباره آنچه فرد در طول زندگی فردی، حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای خود به‌دست آورده وجود دارد، نقش تاریخ شفاهی بارزتر شده است.

نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که تاریخ شفاهی جایگزینی برای اسناد کتبی نیست بلکه مکملی برای آن‌ها محسوب می‌شود؛ خصوصاً زمانی که اطلاعاتی در زمینه مورد نظر در دسترس نباشد تاریخ شفاهی می‌تواند از طریق ضبط خاطرات صوتی و تصویری و ساماندهی و به‌خصوص مستندسازی اطلاعات تا حدودی این خلأ را پر نماید.

منابع:

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

پایگاه تاریخ شفاهی