مهسا مژدهی: عراق آخر هفته گذشته میزبان نخستین سفر خارجی مسعود پزشکیان بود. سفری که تصاویر منتشر شده از آن نشان از عمق دوستی عراق و ایران داشت. حضور پزشکیان به‌عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران که به اربیل سفر کرده است، درهای تازه‌ای را به سمت سیاست‌خارجی ایران باز کرد. صحبتهای پزشکیان به‌زبان کردی در مقابل دوربین رسانه‌ها و از آن سو حرف‌های نچیروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان به زبان فارسی نشان از میل دو طرف برای برطرف کردن نقاط خاکستری باقی‌مانده میان ایران و اقلیم داشت. برخی از تحلیل‌گران معتقدند حضور پزشکیان در عراق، مقامات این کشور را ذوق‌زده کرد. سفر رئیس دولت چهاردهم به عراق تنها مختص بغداد و اقلیم نبود. او به بصره و نجف رفت و با کوچ‌نشینان عراقی گرم گرفت و از سوی دیگر از موقعیت حضور در مقابل دوربین‌ها برای نشان دادن دوستی میان ایران و عراق و صمیمیت خود با عراقی‌ها کمال استفاده را کرد. اما به دور از آنچه مقابل دوربین‌ها اتفاق افتاد؛ زیر پوست سفر مسعود پزشکیان به عراق چه گذشت؟
یک پیشنهاد غیرمنتظره
مسعود پزشکیان در سفر به بغداد و دیدار با همتای عراقی خود یک پیشنهاد هیجان‌انگیز با خود داشت. او مساله ایجاد اتحادیه‌ای اسلامی و برداشتن و کم رنگ کردن مرزها میان کشورهای مسلمان را به زبان آورد. ایده‌ای که سال‌هاست ایران به آن علاقه نسبی نشان داده است اما از سوی کشورهای عربی، چندان مورد استقبال قرار نگرفته. البته وضعیت میان ایران و عراق به دلیل همسایگی و تاریخ طولانی از روابط فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی با دیگر کشورهای عربی و اسلامی متفاوت است.
رئیس دولت سیزدهم در دیدار رئیس‌جمهور عراق به سابقه دیرین و تاریخی دو کشور ایران و عراق اشاره و بر ضرورت تشکیل اتحادیه مشترک کشورهای اسلامی تاکید کرد. این ایده اولین بار در سال ۱۳۸۱ مطرح شد. ایده‌ای که به نظر می‌توانست اختلافات میان ایران و کشورهای عربی را از سر راه برداشته و تضادهای موجود در منطقه را با هدف پیروزی‌های اقتصادی برطرف کند. با این‌حال به‌نظر می‌رسد اجرای چنین پیشنهادی کاری پیچیده‌تر از میل دو کشور ایران و عراق باشد. در خاورمیانه تضاد میان منافع کشورهای مسلمان و اتحاد آنها با شرق و غرب تاکنون مانع بزرگی بر سر راه این ماجرا بوده است. از طرف دیگر در صورتی که ایران بتواند با دیپلماسی، کشورهای اسلامی را به ایجاد چنین اتحادی ترغیب کند، زمان زیادی برای فراهم کردن مقدمات ایجاد اتحادیه‌ای اسلامی لازم است.
استقبال کم‌نظیر در اقلیم کردستان
مسعود پزشکیان در سفر به اربیل و سلیمانیه مورد استقبال فراوانی از سوی مقامات کردستان عراق قرار گرفت. در واقع این سفر را می‌توان در امتداد سفر نچیروان بارزانی در دولت سیزدهم به تهران دانست. در آن سفر تهران و اقلیم کردستان تصمیم گرفتند تا اختلافات سال‌های اخیر را کنار بگذارند و ظاهرا این وظیفه به‌طور رسمی به دوش نچیروان بارزانی گذاشته شده است که فارسی را به خوبی می‌داند و در ایران به مدرسه و دانشگاه رفته است. دو طرف در ماه‌های گذشته خلع سلاح گروه‌های مسلح مخالف جمهوری اسلامی ایران را دنبال می‌کنند. کمتر از ده روز قبل یکی از چهره‌های این گروه‌ها به دلیل نداشتن مدارک هویتی به تهران تحویل داده شد که نشان از میل دو طرف برای گسترش همکاری‌ها در خصوص مقابله با مخالفان مسلح دارد. در دیدار پزشکیان از کردستان عراق؛ رئیس اقلیم کردستان رو به خبرنگاران اعلام کرد: در نشست با رئیس جمهور اسلامی ایران تاکید داشتیم که به هیچ عنوان از خاک اقلیم کردستان عراق علیه جمهوری اسلامی ایران نباید استفاده شود.
ایران تا کمتر از یک سال قبل اتهاماتی را علیه اقلیم کردستان به دلیل عدم تمایل به کنترل گروه‌های مسلح و عملیات‌های تروریستی آنها وارد می‌کرد. به‌نظر می‌رسید که بارزانی‌ها پیش از این میل چندانی برای اینکه نظر ایران را جلب کنند نداشته‌اند. اما سفر نچیروان به ایران و دیدار با رهبرانقلاب را می‌توان نقطه عطفی در روابط تهران و اقلیم کردستان عراق دانست. از همان روز دیدار و توئیت نچیروان در مورد آن مشخص بود که تهران و اربیل وارد فاز تازه‌ای از روابط شده‌اند. روابطی که حالا با سفر مسعود پزشکیان شدت و سرعت بیشتری خواهد گرفت. از نیمه اردیبهشت تا امروز نچیروان بارزانی از سوی خانواده خود که قدرت را در اقلیم در دست دارند؛ تلاش کرده تا نگرانی‌های امنیتی برای تهران از سوی کردستان عراق را به کمترین حد خود برساند و ظاهرا در پنج ماه گذشته در این راه موفق ظاهر شده است.
این روزها دیگر رسانه‌های اقلیم کردستان از انتشار متون و برنامه‌هایی علیه ایران خودداری می‌کنند و بخشی از گروه‌های تروریستی از مرزهای با ایران به نقطه دیگری از عراق جابه‌جا شدند.
به‌نظر می‌رسد ایران در سفر اخیر مسعود پزشکیان مساله تفاهم‌های امنیتی را ارجح بر دیگر موضوعات قرار داده است. در این سفر ۱۴ تفاهمنامه به‌امضا رسیده است که البته منتقدانی دارد. برخی از تحلیل‌گران معتقدند هر چند حل مسائل امنیتی با همت تهران و اربیل و بغداد قابل حل و فصل شدن است اما مسائل اقتصادی و سیاسی از این الگو پیروی نخواهند کرد. عراق در ۲۰ سال گذشته روابط خوب خود را با واشینگتن داشته است و البته همواره تلاش کرده تا روابط با تهران را هم به خوبی پیش برده و تعادل مناسبی ایجاد کند. با این حال، برای بهره بردن از همسایگی ایران نیاز به رفع تحریم‌ها دارد. در شرایطی که تحریم‌ها علیه ایران حل و فصل نشوند؛ تهران برای تجارت با بغداد با مشکل مواجه خواهد بود و در صورتی که این اقدام را ادامه دهد نمی‌تواند آنطور که باید و شاید از مواهب اقتصادی به طور آزادانه استفاده کند. از طرف دیگر ایران علاقه‌مند است تا بتواند بندر بصره را با شملچه از طریق خط آهن وصل کند. ظاهرا زمینه‌سازی برای چنین اقدامی از دیگر کارهایی بوده که مسعود پزشکیان به همراه وزیر راه و وزیر خارجه برای آن اقداماتی انجام داده‌اند و برای دیدن نتیجه آن باید صبوری به‌خرج داد. منتقدان می‌گویند در سفر پزشکیان بیش از آنکه اهداف مهمی چون توافق امنیتی یا بازپس گرفتن پول‌های بلوکه شده مدنظر قرار گرفته باشد، مساله تبلیغات پررنگ بوده است. تصاویر فراوان منتشر شده در رسانه‌ها از یک سو و برنامه‌های ویژه عراق برای استقبال از رئیس جمهور ایران از مواردی به‌نظر می‌رسد که صدای منتقدان را بلند کرده است. از طرف دیگر برخی از آنها معتقدند ایران نمی‌تواند بی توجه به این مساله که تفاوت قومی در عراق از یک سو و نزدیکی به ایالات متحده از سوی دیگر می‌تواند تا چه اندازه بر سیاست بغداد در قبال ایران نقش داشته باشد؛ آنطور که لازم است به اهداف خود در قبال گسترش روابط موثر و سودمند با عراق دست پیدا کند.
۳۱۱۳۱۲
نظر شما