ظاهرگرایی چه بلایی بر سر دین می آورد؟ / چهار موضوعی که از قضا کنار هم افتاد

نخست، خبر اخراج استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی به بهانه دفاع از سلطنت و گرایش‌های سکولار .دوم، انتشار کلیپی کوتاه در ترویج فرهنگ شهادت و نسبت آن با مساله ازدواج دختران. سوم، مصاحبه سرداری در صدا و سیما پیرامون موفقیت‌های نظامی و اشاره به کوانتوم و ابن‌عربی. و چهارم، حرف‌های جنجالی منبری مشهور در آستانه اربعین.

اگرچه این وقایع درباره چهار موضوع و در چهار فضای متفاوت روی داد؛ یعنی دانشگاه، فرهنگ عمومی، بستر سیاسی نظامی و مناسک مذهبی، اما نشان از یک آسیب و آفت جدی و جاری در سطح جامعه دارد که در مجاری گوناگونی ظهور و بروز می‌یابد و آن، آفت ظاهرگرایی یا ظاهرسازی است.

اسلام مانند سایر ادیان توحیدی، دارای دو بعد ظاهر و باطن است، اما به ظاهرِ فاقدِ باطن و به باطنِ فاقدِ ظاهر، بسنده نمی‌کند بلکه اولا، ویژگی منحصربه‌فرد مکتب اسلام، ایجاد توازن و هماهنگی در مولفه‌های مختلف مکتبی است. ثانیا، از ظاهر، آغاز می‌کند تا به باطن و سپس بطون پسینی بی‌حد و حصر و تا لقاء الهی سیر یابد. از این‌رو مکتب حقیقی اسلام، نه دین متحجرانه است و نه صرفا به ظاهرِ ظواهر و مناسک و آداب خشک مذهبی و آیین‌های دینی بدون روح و باطن حقیقی، اکتفا نکرده است. از سوی دیگر، مانند پاره‌ای ادیان نوظهور عرفانی نیست که از هر آیین و آدابی گریزان یا با هر منسک و مرامی قابل جمع هستند.
بدینسان «ظاهرگرایی دینی» به معنای اخذ ظواهری از دین یا تمسک و تنسک به ظواهری از جامعه دینی و اصل قرار دادن آنها در برابر اصول و قواعد دیگر و حتی قواعدی مهم‌تر از آنها، یا اخذ ظاهر دین و فدا نمودن حقیقت یا حقایق دینی و انسانی، در برابر آنهاست.
 

نشانه‌ها و علایم «ظاهرگرایی دینی» چیست؟
در جامعه‌ای که گرفتار ظاهرگرایی است:  گاه، از ظاهر سخنان استاد دانشگاهی (حتی به نادرست)، چند خط یا کلمه را تقطیع کرده و بدون توجه به صدر و ساقه آن سخن یا حتی موقعیت و فضای طرح کلام یا حتی زمینه و بستر اجتماعی و بی‌توجه به چارچوب‌های فکری آن فرد، به وی نسبت دفاع از سلطنت یا ضدیت با دین یا سکولار و غیره را می‌دهند!
گاه، ارزش شهادت و احترام به مقام شهید را به عنوان یک اصل مطلق اخذ کرده و آنگاه قصد حقنه کردن آن را به دختران جوان برای تشویق به امر ازدواج، می‌کنند!
گاه، دفاع از نیروهای انقلابی و مذهبی و فعالیت‌های دفاعی یا توان تولید نظامی تا آنجا مهم جلوه می‌کند که از هر راه و توجیه غیر علمی به دفاع از آن هدف والا می‌پردازند. یعنی هدف، وسیله را توجیه می‌کند حتی اگر کوانتوم را به ابن‌عربی برسانند؛ آن هم در حالی که نه فیزیکدان و نه عارف پژوهی بر چنین ادعاهایی مهر تایید نزند. به قول «وایت» در کتاب «مغلطه»، هر وقت کسی می‌خواهد قلمبه سلمبه حرف بزند به نحوی آن را به فیزیک کوانتوم می‌چسباند! 

و گاه، برگزاری مراسم مذهبی مستحبی اربعین (با هدف رشد و تعالی «مردمان»)، از آنچنان اولویتی برخوردار می‌شود که به خطر افتادن جان همین «مردم» در برابر نفس انجام مراسم، اهمیت چندانی ندارد و سوءتفاهم تلقی خواهد شد!