رازگشایی از یارانه حامل های انرژی

بحث یارانه حامل‌های انرژی از موضوعات بحث بر‌انگیز اقتصادی است. برخی از اقتصاد‌دانان بر این باورند که اصولا در اقتصاد ایران به حامل‌های انرژی، یارانه‌ای پرداخت نمی‌شود. بر این اساس این استدلال با توجه به تعاریف مورد قبول و آنچه که در کشور تحت عنوان یارانه مطرح است، به‌طور مشخص مبالغی است که دولت در بودجه‌های سنواتی خود بابت تولید برخی کالاها و یا تأمین برخی از اقلام یا کالاهای دیگر برای کمک به مصرف‌کننده و یا تسهیل خدمات بانکی برای استفاده‌کنندگان از تسهیلات پرداخت می‌کند. این در‌حالی است که در شرایط فعلی بخشی از نفتی را که شرکت ملی نفت ایران از میادین نفتی استخراج می‌کند تحویل پالایشگاه می‌دهد، پالایشگاه نیز پس از فراوری حدود 150 لیتر فرآورده می‌شود و هر بشکه حدود 4 دلار هزینه فراوری دارد، به این ترتیب هر لیتر حداکثر 500 ریال هزینه تولید دارد و به حداقل یک‌هزار ریال فروخته می‌شود. البته مقداری مالیات و عوارض هم بر آن بسته می‌شود. به‌این‌ترتیب می‌توان ادعا نمود که حامل‌های انرژی در کشور ما یارانه ندارند که نیازمند حذف شدن باشند.

در خصوص بنزین وارداتی نیز چنین بیان می‌شود که فرق چندانی ملاحظه نمی‌شد. چرا‌که شرکت فروشنده نفت‌ خام، به‌جای نفت صادراتی، بنزین وارد می‌نماید و پول فروش هیچ‌گاه به خزانه واریز نمی‌گردد. بنابراین در مورد بنزین نیز مانند سایر مشتقات نفتی، یارانه خاصی پرداخت نمی‌شود.

این گروه از اقتصاد‌دانان در ادامه استدلال، چنین بیان می‌کنند که به‌هر‌حال این ادعا که تفاوت، بین قیمت داخل و خارج یارانه کاملاً قابل دفاع نیست، چون هر کالایی را که در داخل تولید می‌کنیم با مشابه خارجی خود اختلاف قیمت دارد. به عنوان مثال اتومبیل‌های تولید داخل با کیفیت پایین‌تر، مصرف بنزین بیشتر، به قیمت‌های بسیار بالاتر از انواع مشابه در داخل به فروش می‌رسد. با این استدلال در این موارد، مصرف‌کنندگان اتومبیل تولید داخل هستند که یارانه پرداخت می‌کنند.

با این حال برخی دیگر از اقتصاد‌دانان اعتقاد دارند که در محاسبه قیمت باید تمام انواع هزینه‌ها، هزینه فرصت را در نظر گرفت. در صورت لحاظ نمودن هزینه فرصت به عنوان جزئی از هزینه‌ها ملاحظه خواهد گردید که در حال حاضر در ایران به انواع انرژی، یارانه تعلق می‌گیرد.

توجه به تعاریف بین‌المللی ارائه شده از یارانه انرژی می‌تواند معیار مناسبی برای پاسخ‌گویی به این سؤال باشد که آیا در حال حاضر یارانه انرژی در ایران وجود دارد یا خیر؟ تعاریف متعددی از یارانه انرژی ارائه شده است که عموماً نزدیک به هم می‌باشند که برخی از آنها در ادامه ارائه می‌گردد.

با توجه به اثرات مهمی که یارانه‌های انرژی بر تغییرات محیط و توسعه پایدار از طریق تأثیر بر سطح و ترکیب انرژی تولید‌شده و مصرف‌شده دارد، در برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP ) مطالعات متعددی در این زمینه صورت گرفته است. در (2008 )UNEP دو تعریف برای یارانه‌های انرژی، ارائه شده است. تعریف محدود یارانه انرژی «پرداخت مستقیم دولت به یک تولید‌کننده یا مصرف‌کننده انرژی برای تحت تأثیر قراردادن مصرف یا تولید آن نوع انرژی است» و تعریف گسترده یارانه انرژی «یارانه انرژی هر نوع مداخله دولتی است که قیمت یا هزینه انرژی را تحت تأثیر قرار می‌دهد».

با توجه به تعاریف ارائه شده توسط UNEP اگر تعریف محدود ملاک قرار گیرد در ایران یارانه چندانی برای انرژی پرداخت نمی‌گردد اما در صورتی که تعریف گسترده یارانه انرژی مد‌نظر باشد، با توجه به اینکه سیاست‌های اتخاذ شده در ایران قیمت انرژی را زیر‌ قیمت واقعی آن قرار داده است، در واقع نوعی یارانه به انرژی تعلق گرفته است.

ملاحظه می‌شود که در بیشتر تعاریف ارائه شده در محافل علمی و سازمان‌های بین‌المللی تعریف دوم یعنی تعریف گسترده یارانه انرژی مورد پذیرش می‌باشد. تعاریف ارائه شده توسط آژانس بین‌المللی انرژی و مدیریت اطلاعات انرژی ایالات متحده مؤید این نکته می‌باشند.

آژانس بین‌المللی انرژی، یارانه انرژی را به عنوان «هر نوع عمل دولتی که متوجه بخش انرژی است تا هزینه تولید انرژی را پایین نگهدارد یا قیمتی که تولید‌کننده دریافت می‌کند را بالا و یا قیمت مصرف‌کننده را پایین نگه دارد یارانه انرژی است».

از نظر مدیریت اطلاعات انرژی ایالات‌متحده، یارانه انرژی «هر نوع فعالیت طراحی شده دولتی برای تحت تأثیر قرار دادن نتایج بازار انرژی از طریق مشوق‌های مالی، قوانین، تحقیق و توسعه یا مشارکت بخش عمومی می‌باشد».

با توجه به این تعاریف هر نوع مداخله دولت برای پایین نگه داشتن قیمت حامل‌های انرژی نوعی پرداخت یارانه است. بنابراین آشکار است که در ایران نوعی یارانه مخفی به انرژی تعلق می‌گیرد.

با توجه به تعریف کلی یارانه انرژی به‌عنوان هر نوع مداخله در بازار انرژی برای پایین نگه‌داشتن قیمت آن، می‌توان اختلاف قیمت انرژی در کشور و قیمت واقعی آن را به عنوان یارانه انرژی پذیرفت. با توجه به این مسئله به بررسی آمارهای بین‌المللی و داخلی در خصوص یارانه‌های انرژی در ایران می‌پردازیم.

با در نظر گرفتن آمار ارائه شده توسط آژانس بین‌المللی انرژی ایران در میان همه کشور‌های دنیا، پس از روسیه بیشترین یارانه روی انواع حامل‌های انرژی را پرداخت می‌نماید. در‌عین‌حال بیشترین یارانه روی مشتقات نفتی مربوط به ایران است که در سال 2004 حدود 25 میلیارد دلار برآورد شده است.

بر اساس آمار داخلی نیز یارانه‌ها و به‌خصوص یارانه‌های انرژی در اقتصاد ایران، از حجم بالایی برخوردار بوده و روند افزایشی داشته است. نسبت یارانه‌های مستقیم به تولید ناخالص داخلی از 58/1 در سال 1380 به 97/2 در سال 1385، نسبت یارانه حامل‌های انرژی به تولید ناخالص داخلی از 67 در سال 1380 به 9/25 در سال 1385 و سهم کل یارانه‌ها از تولید ناخالص داخلی از 2/9 در سال 1380 به 9/28 در سال 1385 افزایش یافته است.

نسبت یارانه انرژی حامل‌های انرژی به مخارج جاری دولت از 2/50 در سال 1380 به 127 در سال 1385 افزایش یافته است.

*عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان