ترویج علم تبلیغ سطحی از علم نیست

ترویج علم عبارت است از فرآیندی که به نهادینه شدن تفکر علمی در جامعه می‌انجامد. وقتی از جامعه صحبت می‌کنیم، این جامعه فقط به متخصصان، فارغ‌التحصیلان، دانشگاهیان، دانش‌آموزان و معلمان محدود نمی‌شود؛ بلکه منظور همه مردم است.
دانشمندان در گذشته در جوامعی زندگی می کردند که ترویج علم برای آنها یک نیاز به شمار می آمد. آنها احساس می کردند اگر ترویج علم انجام نشود، نمی توانند بخش زیادی از کار خودشان را پیش ببرند. از یک سو باید مردم جامعه را متقاعد می کردند کاری که انجام می دهند برای جامعه مفید است تا تولیدات علمی آنها در سطح جامعه مورد توجه قرار گیرد و از سوی دیگر باید توجه سیاستگذاران و افرادی که حاکمیت امور را مدیریت می کردند به کارهایی که این دانشمندان انجام می دادند جلب می شد. اگر چنین شرایطی وجود نداشت و از نظر اقتصادی و فراهم کردن امکان کار به دانشمندان کمک نمی شد، آنها نمی توانستند فعالیت هایشان را توسعه دهند.
علاوه بر این با توجه به مطرح بودن مسائلی از جمله رقابت و شناخت بین افراد، ارتباط بین متخصصان نیز یک ضرورت به شمار می آمد. اغلب این افراد احساس می کردند اگر بتوانند بین خودشان ارتباط مطلوبی برقرار کنند به نفع خودشان خواهد بود. در این حالت می توانند قدرتمندتر عمل کرده و به جای این که به صورت انفرادی عمل کنند به شکل یک اجتماع فعالیت کنند تا این اجتماع علمی بتواند از حقوق علمی و صنفی این گروه دفاع کرده، برای آنها امکانات فراهم کند و در نهایت مدافع اعتبار تخصصی این گروه علمی باشد.
برای مثال فرض کنید در یک شاخه علمی باوجود این که سال هاست گروهی از دانشمندان فعالیت علمی و تحقیقاتی انجام می دهند، یک نفر ادعا کند در این حوزه موفق به کشف بزرگ تخصصی شده است. اگر هرکدام از دانشمندان این حوزه می خواستند به صورت انفرادی به این ادعا پاسخ دهند، در نهایت به دعوای بین افراد منتهی می شد. این در حالی است که اگر یک اجتماع علمی به این ادعا پاسخ بگوید قطعا نتیجه قابل قبول تری برای کل جامعه در بر خواهد داشت؛ بنابراین می توان گفت ترویج علم نه تنها از نظر برقراری ارتباط بین جامعه علمی با مردم جامعه، بلکه از نظر ایجاد زمینه ای برای ارتباط با حاکمیت و ارتباط با خود دانشمندان بسیار مفید است و می توان آن را ارزشمند تلقی کرد.
سیاستگذاران و برنامه ریزان در ترویج علم
ما در یک حوزه مطالعه علم، فناوری و جامعه را داریم (STS) و در حوزه دیگر علم، فناوری، جامعه و محیط زیست را داریم (STSE) که به نظر من این حوزه مطالعاتی همه مجموعه هایی که امروزه در حوزه سیاستگذاری در زمینه ترویج علم در دنیای مدرن مطرح است را دربر می گیرد. تقریبا از اواخر دهه 70 ترویج علم به شیوه مدرن و با اسامی مشابه به صورت جدی و به عنوان یک رشته دانشگاهی در آمریکای شمالی و کانادا مورد توجه قرار گرفت که به تدریج کشورهای اروپایی و ژاپن نیز به این موضوع توجه نشان دادند.
در نظر گرفتن آموزش و ترویج علم با نگاه به اخلاق، فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست و درگیر کردن دانشجویان و دانش آموزان با واقعیت ها و مسائل جوامع امروزی مانند آلودگی محیط زیست، ناامنی و گرم شدن زمین از اهداف اصلی ترویج علم است. یکی از اهداف مطرح دیگر در ترویج علم این است که برای اصلاح نگاه مردم (همه مردم و نه فقط نخبگان) به واقعیت های جهان پیرامون، توسعه نگاه انتقادی به ارتباط بین علم، فناوری، جامعه و محیط و توسعه توانایی های بشر امروز با به کارگیری علم برای حل مسائل امروزی از علم کمک گرفته شود.
اخیرا ترویج علم بر اساس مولفه های دنیای مدرن در کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته و در کشور ما نیز به این موضوع توجه ویژه ای شده است. برای مثال در دانشگاه های تهران، شریف، امیرکبیر، شیراز، تبریز و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و اجتماعی ترویج علم به شیوه های مختلف و به صورت تخصصی و آکادمیک مورد توجه قرار گرفته و مرکز تحقیقات سیاست های علمی کشور از جنبه های دیگر در این زمینه کمک کرده است.
بررسی های انجام شده نشان می دهد ترکیه چند سالی زودتر از ما وارد این عرصه شده است. دوره دکتری STSE و دوره های مشابه آن در دانشگاه های مهم این کشور مانند دانشگاه آنکارا، دانشگاه صنعتی خاورمیانه و دانشگاه بوغازیچی استانبول ایجاد شده است. به نظر می رسد سیاستگزاران کشورهایی مانند کشور ما به این نتیجه رسیده اند اگر می خواهند مسیر توسعه و پیشرفت را طی کنند، این مسیر الزاما از توسعه علم میان طبقه دانشمندان عبور نمی کند؛ بلکه باید در این زمینه مطالعاتی را انجام داد که نشان دهد چگونه می توان ارتباطات علمی را در حوزه علم و فناوری برای جامعه و در تعامل با مردم و محیط برقرار کرد. ارتباطات علمی به ما نشان می دهد یک موضوع تا چه اندازه به ما و جامعه مربوط است و از نظر تاریخی ریشه های علمی و هویتی جامعه را استمرار می بخشد.
چالش های ترویج علم از دیدگاه دانشمندان
بعضی از متخصصان از دیدگاه شخصی و روانی دوست دارند به صورت فردی فعالیت داشته باشند و به ترویج دستاورد علمی خود در جامعه تمایلی ندارند. بعضی دیگر معتقدند اگر درباره حوزه تخصصی خود برای عموم و سیاستمداران حرف بزنند، شأن علم و تخصص آنها پایین می آید. نگاه دیگر این که اگر ما وارد این فضاها شویم، فعالیت علمی ما فاش می شود و در معرض دید قرار می گیرد.
البته خوشبختانه هر چه بیشتر در این زمینه پیش می رویم این نگاه ها کمتر می شود. در دنیای ارتباطات الزاماتی وجود دارد که لزوم برقراری این نوع از ارتباطات را بوجود می آورد و اگر نخواهیم هم این اتفاق رخ می دهد. به عنوان مثال زمانی که زلزله ای اتفاق می افتد و خبرنگار شبکه ای تلویزیونی با من تماس می گیرد، اگر از آنها بخواهم تا گرفتن اطلاعات بیشتر منتظر بمانند، خودشان با مراجعه به وبسایت سازمان زمین شناسی آمریکا اطلاعاتی را درباره مختصات این زمین لرزه زیرنویس می کنند که این سازمان مختصات این زلزله را این گونه اعلام کرده و آن گاه خود من در حین مصاحبه آن اطلاعات را در حال زیرنویس شدن می بینم. واقعیت این است که امروزه رسانه ها منتظر نمی مانند تا از طریق روابط عمومی و در قالب بیانیه رسمی اطلاعات برایشان ارسال شود.
بنابراین در این مسیر باید از چند آسیب احتمالی اجتناب کرد؛ نخست این که باید کارهای علمی و پیشرفت های واقعی را به درستی از کارهای سطحی و شعاری و تبلیغات معمولا اشتباه جدا کرد. دستاوردهایی که از طرف دستگاه های رسمی یا خود مجریان پروژه های علمی و تحقیقاتی ممکن است منتشر و ترویج شود، حتما لازم است ابتدا با چند منبع علمی کنترل و صحت سنجی شود.
اصرار بیهوده بر اول بودن (معمولا به عنوان اول در کشور و بعضا به عنوان اول در خاورمیانه یا اولین بار در دنیا!) در خبر ها نشود. این اخبار که بر اول بودن کارهای با ارزش انجام شده در مقایسه با سایر تجربیات مشابه در دیگر کشور ها اصرار دارند، معمولا بدون کنترل موارد مشابه (و این که واقعا چند کار از این نوع یا مشابه و حتی بهتر از آن در دنیا انجام شده است) موجب می شوند تا اصل کار که اهمیت ویژه داشته، تحت الشعاع یک تبلیغ غلط و بیهوده قرار گیرد.
ضمنا همه کارهای علمی قرار نیست برای اثبات مهم بودن الزاما برای اولین بار انجام شده باشند. هم در کشور ما و هم در دیگر کشورها، انجام کارهای ترویج علمی باید به صورت شبکه ای انجام شود، به نحوی که بخشی از یک کار در هر موسسه یا آزمایشگاه توسعه پیدا می کند.
در ارائه و ترویج دستاوردها و پیشرفت ها، بی دقتی در طرح و تشریح آنچه واقعا رخ داده می تواند به نتیجه ای متضاد با هدف اطلاع رسانی منجر شود. بی دقتی در انتشار مطالب علمی که معمولا در تشریح آنها باید از زبان تخصصی همان شاخه تخصصی استفاده کرد و در عین حال باید زبان ترویجی در ارائه گزارش به کار برد، کار سخت و ظریفی است. انجام این مهم اگر با دقت صورت نگیرد به توسعه شبه علم می انجامد و از سوی دیگر وقتی متخصصان خبرهای فعالیت هایشان به صورت مناسب منتشر نشود، رغبتی برای همکاری بیشتر با رسانه ها نخواهند داشت.