محل احداث رصدخانه ملی ایران انتخاب شد

دکتر رضا منصوری، استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و مجری طرح رصدخانه ملی ایران با اعلام این مطلب به خبرنگار علمی خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا گفت که براساس آخرین ارزیابی‌های انجام شده، هر دو قله دینوا و گرگش ارزش نجومی بسیار بالایی دارند؛ اما پارامتر دید (Seeing) بهتر و ارتفاع بلندتر قله گرگش (به مقدار 600متر) که موجب پاک‌تر ماندن آسمان رصدخانه از غبار محلی می‌شود، موجب انتخاب این قله شده است. این قله در 35 کیلومتری جنوب غربی کاشان و در مختصات عرض جغرافیایی 33 درجه و 40 دقیقه و 25 ثانیه شمالی و طول‌جغرافیایی 51 درجه و 19 دقیقه و 5 ثانیه شرقی واقع شده است.

رصدخانه ملی چیست؟
رصدخانه ملی ایران به عنوان اولین رصدخانه پژوهشی کشور، نخستین گام بزرگ برای ایجاد زیر ساخت‌های پژوهشی در نجوم و کیهان‌شناسی رصدی است که حاصل آن، تشکیل و رشد گروه‌های پژوهشی و ایجاد بخش‌های توسعه فناوری خواهد بود. این رصدخانه به یک تلسکوپ بازتابی 3.5 متری مجهز خواهد بود.

طرح رصدخانه ملی ایران در سال 1378 به عنوان یکی از طرح‌های کلان علمی در شورای پژوهش‌های کشور مطرح شد و مکان‌یابی رصدخانه از همان سال‌ها آغاز شد. روندی که با عدم اختصاص بودجه مناسب با افت و خیزهای فراوان همراه بود. با تصویب طرح رصدخانه ملی در زمره طرح‌های کلان ملی فناوری در اسفند ماه 87 و رفع مشکلات مالی طرح، روند پیگیری آن شتابی دوچندان گرفت تا سرانجام در اواسط سال جاری پس از سال‌ها تلاش و بررسی شرایط 40 قله در نواحی مختلف کشور، فرآیند پیچیده و حساس مکان‌یابی رصدخانه به پایان رسید و از میان دو قله «گرگش» و «دینوا» در منطقه کاشان که واجد بیشترین ارزش نجومی در کشور هستند، «گرگش» به عنوان میزبان نخستین تلسکوپ و رصدخانه ملی ایران انتخاب شد.

دکتر منصوری با اشاره به دشواری‌ها و پیچیدگی‌های مکان‌یابی رصدخانه که باید در محلی با ویژگی‌های منحصر به فرد ساخته شود، اظهار داشت: «آسمان صاف، کم بودن ذرات معلق در فضای اطراف، نبود آلودگی‌های نوری، تغییرات آب‌و‌هوایی اندک و مناسب بودن عامل دید از نظر آشفتگی‌های جوی از جمله این ویژگی‌هاست که بررسی آنها مستلزم مطالعات علمی دقیق است».

وی ادامه داد: «طی فرآیند مکان‌یابی برای انتخاب محل مناسب، مطالعات منطقه‌ای در اطراف بیش از 40 قله در نواحی مختلف ایران انجام شد و سرانجام دو قله گرگش و دینوا در منطقه کاشان به عنوان قله‌های با ارزش نجومی انتخاب شدند که شورای راهبری در نهایت، قله گرگش را برای نصب اولین تلسکوپ ملی ایران انتخاب کرد».

شرح عکس: تصویر پانورامای 360 درجه آسمان بر فراز قله 3600متری گرگش کاشان. در افق دوردست می‌توان کمان‌های نوری را دید که مربوط به آلودگی نوری شهرهای کاشان (به فاصله 35 کیلومتر)، تهران (220 کیلومتر) ، قم (120 کیلومتر) و اصفهان (110 کیلومتری، جنوب) است. برای تماشای عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید. همچنین برای تماشای تصاویر بیشتر از آسمان این منطقه به صفحه تصاویر پروژه TWAN از قله گرگش سر بزنید.

منصوری با بیان این‌که قله «دینوا» هم برای آ‌ینده نجوم ایران حفظ خواهد شد، خاطرنشان کرد: «اندازه‌گیری‌ها نشان می‌دهد که این دو قله ارزش نجومی بسیار بالایی دارند؛ اما قله «گرگش» به علت ارتفاع بالاتر به مقدار 600 متر بیش از قله دینوا انتخاب شد. قله گرگش 3600 متر ارتفاع دارد که این ارتفاع، رصدخانه را از غبار محلی و منطقه دور می‌کند و در اندازه‌گیری پارامتر دید که مهم‌ترین پارامتر محسوب می‌شود هم قله گرگش نسبت به دینوا برتری دارد».

مجری طرح رصدخانه ملی ایران در توضیح پارامتر دید گفت: «پارامتر دید بیان کننده این است که دو نقطه در آسمان باید حداقل در چه فاصله‌ای از یکدیگر باشند که تلسکوپ بتواند آن‌ها را تفکیک کند؛ بنابراین هر چه تلاطم جو یعنی توده هوای بالای قله بیشتر باشد، تصویر ستاره هنگام رسیدن به ما مغشوش‌تر می‌شود و این پارامتر ضعیف می‌شود».

وی افزود: «همچنین شدت باد در این دو منطقه اندازه‌گیری شد. ما تصور می‌کردیم که شدت باد در گرگش بسیار بالاست و امکان رصد را در آن‌جا فراهم نمی‌کند؛ اما اندازه‌گیری‌ها این موضوع را ثابت نکرد».

رصدخانه ملی، از آغاز تا امروز
دکتر منصوری با بیان این‌که مکان‌یابی رصدخانه ملی ایران از سال 1378 آغاز شد، خاطرنشان کرد: «طرح ملی مکان‌یابی رصدخانه ملی ایران در این سال در شورای پژوهشی علمی کشور مصوب شد، اما به دلیل این که بودجه اندکی به آن اختصاص داشت تنها به مطالعات میدانی پرداخته شد؛ پس از آن در سال 81 زمانی که در سمت معاونت پژوهشی وزارت علوم بودم بودجه‌ای جهت مکان‌یابی اختصاص یافت و کار به طور جدی با مشورت تیمی بین‌المللی به ریاست دکتر نصیری قیداری دنبال شد. هم‌چنین بیش از 100 نفر در این زمینه آموزش دیدند و در نهایت 20 نفر انتخاب و نقاط مختلف ایران را اندازه‌گیری کردند».

منصوری با بیان این‌که دو سال پیش قله دینوا و کلاه‌برفی از میان 40 قله در نواحی مختلف کشور جهت احداث رصدخانه انتخاب شدند، خاطرنشان کرد: «در همین سال‌ها بود که برخی از مشاوران خارجی از سازمان رصدخانه‌های جنوبی اروپا و افراد سرشناس در طراحی تلسکوپ و مکان‌یابی برای بررسی و مشاهده دو قله به ایران سفر کردند که قله‌ای را به نام گرکش نشان دادند و گفتند که چرا این قله را اندازه‌گیری نکرده‌اید! علت عدم اندازه‌گیری قله گرگش که به قول دکتر نصیری قله‌ای وحشی بود، دشواری صعود به آن بود. بنابراین پس از مدت‌ها تیم‌های کوهنوردی از راه‌های مختلف به کمک مردم محلی و بومی به قله صعود کردند، چرا که تنها تا ارتفاع 2900 متری می‌توان با وسیله نقلیه صعود کرد و از آن‌جا تا نوک قله را باید پیاده یا با قاطر طی کرد. در حال حاضر هم نزدیک به 70 تن تجهیزات در قله گرگش وجود دارد».

شرح عکس: نمای دامنه شمالی از قله گرگش. برای مشاهده عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید. 

وی افزود: «هم‌چنین برای انتخاب قله مناسب اندازه‌گیری‌های بسیار پیچیده صورت گرفت. از جمله آنها نصب یک سامانه تغییرات ریزدمایی مشتمل بر 150 حسگر بر روی شش دکل مختلف در قله‌های گرگش و دینوا بود که تجهیزات لازم در بخش توسعه و فناوری پژوهشکده نجوم ساخته و در محل قله‌ها نصب شد».

منصوری تصریح کرد: «مطالعه تغییرات خیلی کوچک دما از مرتبه صدم درجه سانتی‌گراد در بازه‌های زمانی چند هزارم ثانیه به مدت چند ماه انجام شده تا به تصمیم‌گیری در مورد مکان دقیق نصب تلسکوپ در قله و همچنین ارتفاع نصب آینه اصلی از سطح قله کمک کند. این پارامتر ارتباط مستقیمی با تلاطم جو در محل نصب حسگرها دارد. در غیاب موانع موضعی، جریان هوا آرام و بی‌تلاطم است. وجود موانع طبیعی باعث ایجاد تلاطم در لایه‌های جو مجاور سطح قله می‌شود. همچنین جذب تابش خورشید در روز و تابش مجدد آن به صورت گرما از سطح قله و تجهیزات در شب هم تلاطمی در لایه‌های نزدیک سطح قله ایجاد می‌کند».

وی در مورد وضعیت فعلی پروژه رصدخانه ملی گفت: « در حال حاضر از مرحله مکان‌یابی خارج و به مرحله پایش مکان رسیده‌ایم تا اطلاعات دقیق‌تری نسبت به قله کسب کنیم. حتی پس از نصب تلسکوپ این نوع اندازه‌گیری‌ها ادامه خواهد داشت، چرا که به نوع و چگونگی رصد در آینده کمک می‌کند».

مجری طرح رصدخانه ملی ایران با بیان این که در حال حاضر پایش دید هم انجام می‌شود، گفت: «در فاز دوم اندازه‌گیری‌های فنی مرتبط با دید نجومی، تجهیزات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای لازم تهیه و یا طراحی و ساخته شده است. در قله‌های دینوا و گرگش هم اندازه‌گیری دید در ارتفاع‌های 3 و 6 متر بالاتر از قله انجام شده است.

مشکل دسترسی برطرف می‌شود
وی ادامه داد: «در حال حاضر ساخت جاده برای دسترسی به نوک قله آ‌غاز شده و متخصصان راه‌سازی وزارت راه‌وترابری با کمک استانداری اصفهان و فرمانداری کاشان در حال انجام این عملیات هستند. هم‌اکنون حدود 3 کیلومتر از جاده آسفالتی که از قمصر به روستای کامون می‌رود، به سمت نوک قله کشیده شده که تا اوایل بهار جاده تکمیل خواهد شد و از تابستان کارهای مطالعات ساختمانی آغاز خواهد شد. البته شیب و پیچ جاده باید بسیار مناسب باشد، چرا که در آینده تجهیزات سنگینی باید بالای قله برود».

شرح عکس: نمای دامنه جنوبی قله گرگش. برای مشاهده عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید. 

منصوری با بیان این‌که مطالعات زمین‌شناسی هم بر روی دو قله دینوا و گرگش انجام شده، گفت: «حتی به لحاظ زلزله‌سنجی این دو قله بررسی شده‌اند و تاریخچه زلزله‌های منطقه را جمع‌آوری کرده‌ایم که هیچ مشکلی در این زمینه وجود ندارد و به لحاظ زمین‌شناسی و وضعیت سنگ‌ها مزیت‌های خوبی دارد؛ به طوری که تخته سنگ‌های بالای قله به رصد بهتر کمک می‌کند».

50