مواجهه با فیلسوفِ مواجهه

 رحمان بوذری

من دیگر از «پیکار کردن بر ضد»، از «شالوده شکستن»، از «پیشی گرفتن از»، از «مهر پایان زدن بر» و از این جور کارها خسته‌ام. دلم می‌خواهد در راه چیزی پیکار کنم. فلسفه من تشنه تأیید کردن است، دلم می‌خواهد بدانم برای دفاع از خوبی چه در دست دارم تا آن را به کار بندم. نمی‌خواهم با «شر حداقلی» کنار بیایم. حاضر نیستم به آنچه که می‌گویند کمتر از سایر چیزها بد است رضا دهم. امروزه روز باب شده که می‌گویند، آقا بیایید فروتن باشیم، بلندپروازی و فکرهای بزرگ ممنوع. بزرگی و عظمت را شری مابعدالطبیعی به حساب می‌آورند. من اما هوادار بزرگی‌ام، تشنه رشادت و هواخواه دلاوری‌ام. من طرفدار فکر و تأیید عمل‌ام. / آلن بدیو، مصاحبه‌ای در باب شر

 1

 آلن بدیو اول بار از طریق مطبوعات و سخنرانی‌ها به ایران آمد. مراد فرهادپور در یکی از نشست‌های تابستانة سال‌های شور و شوق پلی‌تکنیک از آشنایی خود با یکی از فیلسوفان فرانسوی معاصر سخن گفت: «آلن بدیو و رخداد حقیقت». در آن زمان البته کسی بدیو را نمی‌شناخت. از فرانسوی‌های مُد روز در تهران دریدا، بودریار، لیوتار، بارت و دُلوز بودند و کمی هم البته بوردیو. همین فضای متکثر به این شائبه دامن می‌زد که: باز هم یک فرانسوی دیگر، باز هم بازی‌های زبانی، واسازی معانی، باز هم... قدم دوم اما، مصاحبه‌ای بود با عنوان «در باب شر» به ترجمه صالح نجفی (‌روزنامه شرق، 23 مهر 1383) که در آن بدیو در قامت یک فیلسوف سرسخت با زبانی گزنده ظاهر شد، تا در تقابل با دیگر فرانسوی‌های حاضر در تهران، از روشنفکری فرانسوی رادیکالیته‌اش را به ارث برده باشد. پس از این دیگر می‌شد گاه و بیگاه، نام بدیو را در روزنامه‌ها و مجلات فرهنگی دید. با این‌همه، چهار سال طول کشید تا اولین کتاب بدیو به فارسی ترجمه شود. چهار سالی که شاید لازم بود تا دستگاه فکری منسجم او پخته شود، هضم شود، قابل فهم و بیان شود، و با مخاطب ایرانی ارتباط برقرار کند. اما ظاهراً این امر تنها مختص ما نبود. از زمانی که بدیو کتاب اعظم خود، وجود و رخداد، را نوشت، یعنی از سال 1988 تا زمانی که این کتاب به انگلیسی ترجمه شد (2005) بیش از یک دهه طول کشید. در واقع در تمام دهة پر حادثة 1990، دهه سر‌مستی لیبرال دموکراسی از پیروزی بر کمونیسم، و فروپاشی آمال و آرزوهای خلق دنیایی نو مبتنی بر برابری به همراه فروپاشی «سوسیالیسم واقعاً موجود»، آلن بدیو غایب بزرگ صحنه فکری جهان انگلیسی‌زبان بود. پیتر هالوارد، مهم‌ترین مفسر و شارح بدیو در زبان انگلیسی اشاره می‌کند که در دو دایره‌المعارف اصلی فلسفه فرانسوی به زبان انگلیسی که در سال‌های 1996 و 2001 منتشر شدند، نام بدیو حتی یک‌بار هم ذکر نشده بود. حتی در خود فرانسه گفتار بدیو خریدار چندانی نداشت. دوره، دورة پایان بود و مرگ. مرگ کمونیسم، پایان روایت، مرگ مؤلف... و در‌غلتیدن به دنیاهای شخصی و فردی و نسبی‌اندیشی. در چنین فضایی آلن بدیو نه تنها در فرهنگ آنگلو‌ساکسون، یعنی پل ارتباطی هر متفکری با به‌اصطلاح جهان خارج، به‌کل ناشناخته بود، بلکه در جهان فرانسوی‌زبان نیز با مقاومت و مخالفت‌های جدی روبه‌رو بود. 

 2

شاید بتوان گفت از معدود فیلسوفانی که در زمینه و زمانة خود، بدون دستکاری و بومی‌سازی، از همه مهم‌تر درست و به‌موقع، به فضای فکری ایران عرضه شد، بدیو بود. از این سخن البته نباید بوی ناب‌گرایی و خلوص گفتاری استشمام شود. چه بسا هر گونه آشنایی ما با فلسفه‌های معاصر غربی درآمیخته با گرفتاری‌های مفهومی خودمان است. و از آنجا که فضای تفکر غرب به‌مثابه یک کل برای ما دریافت‌نشده و نامشخص باقی مانده، لاجرم هرگونه تلاش نظری در چنین فضایی در مقام جزیره‌های جدا از هم و بی‌ارتباط با یکدیگر دریافت می‌شود. اما روند آشنایی با بدیو کمتر دستخوش ابهامات و اغراض شخصی قرار گرفت.

سال گذشته ابتدا باوند بهپور ترجمه خوبی از کتاب «اخلاق؛ رساله‌ای در ادراک شر» را توسط نشر چشمه روانه باز کرد. اولین کتاب در واقع بهترین انتخاب و قابل‌فهم‌ترینِ آن نیز بود. این کتاب در اصل برای دانشجویان و دانش‌آموزان دبیرستانی نوشته شده بود و از این جهت نثر تقریباً ساده و روانی داشت. یکی از دوستان ناشر بدیو در تماسی به او پیشنهاد می‌کند یک جلد از مجموعه چند جلدی کتاب‌هایی را برای دانشجویان بنویسد و او هم قبول می‌کند. در تابستان 1993 به ییلاق می‌رود و در عرض دو هفته کتاب را تمام می‌کند. حاصل آن می‌شود «‌اخلاق». مانیفستی علیه تروریسم اخلاقی سرمایه‌داری.

کتاب دوم روزهای پایانی سال گذشته منتشر شد؛ «بیناد کلی‌گرایی؛ پل قدیس و منطق حقیقت»، ترجمه مراد فرهادپور و صالح نجفی، نشر ماهی. روزنه‌ای دیگر برای ورود به دنیای غامض بدیو. اما این‌بار هم خبری از بحث‌های پیچیده فلسفی و پیچ‌و‌خم‌های اونتولوژیک او نبود، و همین آشنایی با بدیو را راحت‌تر می‌کرد. بدیو چهره‌ای از الاهیات مسیحی را به جهان فلسفی خود می‌آورد و از آنِ خویش می‌کند. برای او دیگر پل نه یک رسول است و نه یک قدیس، بلکه شاعر/ متفکر رخداد است و مبارزی سیاسی. همو که هرگزاجازه نداد هیچ مقوله حقوقی یا قانونی هویت سوژه مسیحی را تعیین کند.

کتاب سوم، اما مناسب‌ترین مدخل برای دریافت کلی پروژه فکری بدیو است. رخداد 3 که به‌طور کامل به گزیده مقالاتی از آلن بدیو اختصاص دارد، به تازگی از سوی انتشارات فرهنگ صبا منتشر شده است. این کتاب در چهار بخش فلسفه، سیاست، هنر و عشق شمایی کلی از تفکر بدیو به‌دست می‌دهد. ساختار کتاب کاملاً بر اساس ساختار تفکر بدیو شکل گرفته است. یعنی همان عرصه‌های چهارگانه تولید حقیقت علم، سیاست، هنر و عشق که نزد او شرط‌های چهارگانة فلسفه به شمار می‌آیند. 

3

شاید بتوان گفت بدیو از معدود فیلسوفانی است که هنوز به تفکر نظام‌مند و ساختن یک دستگاه فلسفی وفادار است. مهم‌ترین و مشهورترین اثر او، ضمناً به بزرگ‌ترین اثر فلسفی قرن بیستم، هستی و زمان هایدگر، تنه می‌زند؛ «وجود و رخداد» (1988) بدیو در این کتاب، که برخی آن را بلند‌پروازانه‌ترین اثر فلسفی فرانسوی بعد از نقد «عقل دیالکتیکی» سارتر می‌دانند، به طرح‌ریزی نظام کلی فلسفه خود می‌پردازد. او در زمانه‌ای از برای خود فلسفه‌ای سیستماتیک می‌سازد که گفتارهای پایان فلسفه، پایان تاریخ، پایان روایت، و پایانِ پایان، بیش از پیش خود را به جهان معاصر تحمیل می‌کنند. سخن گفتن از حقیقت و اعتقاد به وجود حقایق به مثابه پیش‌شرط‌های امکان فلسفه در دهه آغازین هزاره سوم، یعنی در زمانه دیجیتالیزه شدن همه چیز و همه کس، نشان از اعتقاد راسخ او به «کلی‌گرایی» و یافتن بنیادهایی برای زیستن در دوره پست‌مدرن دارد. بدیو بی‌واهمه به جنگ هر نوع نسبی‌گرایی پست‌مدرن می‌رود، با پارلمانتاریسم درمی‌افتد، از حقوق بشر اروپا- آمریکایی تبری می‌جوید، ساز و کار سرمایه‌داری لیبرال را به پرسش می‌گیرد، رساله در ادراک شر می‌نویسد، از کشتار غیرنظامیان در عراق و سیاست «جنگ علیه تروریسم» و خشونت سازمان‌یافته برمی‌آشوبد...  

 4

شاید بتوان گفت کل نظام فلسفی بدیو حول یک نام می‌چرخد: «رخداد». در دیدگاه بدیو، هر حقیقتی فرآیندی محسوس و ملموس است که با یک طغیان، یک مواجهه، یک شورش همگانی، یک اختراع تازه و حیرت‌آور، بهتر بگوییم، یک رخداد، آغاز می‌شود و با سرسپاری و وفاداری به امر نو و تازه‌ای که به این واسطه تجربه شده است، بسط و تداوم می‌یابد. هر حقیقتی فرآیند سوژه‌دار تداوم و بسط آن امری است که توأمان هم نو است و هم عام و جهان‌شمول. «نو» از آن حیث که در نظم آفرینش، یعنی در روند خلق، پیش‌بینی نشده است، چرا که رخداد است. «عام» از آن حیث که می‌تواند هر فردی از نوع بشر را، سیاه یا سفید، زن یا مرد، مسیحی یا مسلمان، پیر یا جوان، به فراخور بشریت ناب آن فرد جلب خود سازد، چرا که می‌تواند به هر یک از ما بر وفق انسان‌بودن مربوط ارتباط یابد.

 مجموعه مقالاتی که در مجلد سوم کتاب رخداد گردآوری شده، به نوعی همه ابعاد تفکر بدیو را، از هستی‌شناسی و ریاضیات گرفته تا سیاست و اخلاق و زیبا‌شناسی، در بر می‌گیرد. نظم کتاب به‌گونه‌ای است که در ابتدای هر فصل مباحث نظری و انتزاعی‌تر آورده شده و پس از آن بحث‌های ملموس و مشخص‌تر. در برخی از فصول کتاب گفت‌وگوهایی با بدیو ترجمه شده است تا خواننده بتواند علاوه بر آگاهی از کلیات تفکر بدیو، با مثال‌هایی جزئی و یا مداخلاتی سیاسی بیشتر به جهان فیلسوف نزدیک شود. حالا دیگر منبع خوبی برای کسانی که می‌خواهند فراتر از نام‌ها و عناوینی چون «بزرگ‌ترین فیلسوف معاصر»، «صاحب کرسی... در دانشگاه...»، «نظریه‌پرداز اعظم...» و غیره - که شامل همین معرفی کوتاه نیز می‌شود - با خود بدیو «‌مواجه» شوند، در دسترس است، احتمالاً بدین دلیل که از نظر بدیو فلسفه قسمی «مواجهه» است.