زنان‌روستایی بیشتر از شهری‌ از روش‌های‌‌ مدرن‌ ضدبارداری استفاده می‌کنند/ پنجره‌جمعیتی به‌جای فرصت، مصیبت شده

جلسه کمیسیون علمی- راهبردی چشم انداز دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام در شرایطی با موضوع آینده نگری جمعیت ایران برگزار شد که حاضران در پنل درباره نگران کننده بودن ترکیب جمعیت آینده ایران اختلاف نظر داشتند و در حالی که دکتر حبیب الله زنجانی جمعیت شناس ضرورت افزایش باروری تا سطح جانشینی را مورد تاکید قرار می داد، کارشناسان دیگر تا این حد مساله را نگران کننده نمی‌دانستند و بر عکس از سیاست های بدون مطالعه افزایش جمعیتی ابراز نگرانی می کردند.

این جلسه که با حضور محسن رضایی - دبیر مجمع تشخیص مصلحت و علی آقامحمدی - رییس کمیسیون علمی- راهبردی چشم‌انداز و مهریار و دکتر زنجانی از جمعیت شناسان معتبر کشور و فرجادی اقتصاددان و 30 تن از مدیران و کارشناسان مجمع و سایر دستگاه های اجرایی در دبیرخانه مجمع برگزار شد، امیرهوشنگ مهریار جمعیت شناس و روان شناس در این جلسه با ارائه گزارشی آماری و جامع از جمعیت ایران و با اشاره به پیش بینی های جمعیتی تهیه شده از سوی سازمان ملل در 2013 ابراز داشت: ارقامی که برای جمعیت ایران مطرح شده، نشان می دهد جمعیت ایران به زودی کاهش نخواهد یافت.

وی اظهار کرد: جمعیت، موجودی زنده است و مثل هر موجودی تغییر رفتار می دهد و این رفتار تابع تغییرات اقتصادی و اجتماعی است.

مهریار با بیان اینکه مطالعات جمعیت شناسی نوعی قانونمندی در جمعیت را نشان می دهد گفت: نظریه انتقال جمعیت شناختی نشان می دهد که در گذشته جمعیت در سطح بسیار پایین رشد می یافت و مرگ و میر زیاد و باروری هم زیاد بوده است. از قرن 19 به این طرف به دلیل پیشرفت بهداشت، نرخ مرگ و میر کاهش یافته و باروری مثل قبل مانده و لذا امروز نرخ مرگ و میر و باروری هر دو کاهش یافته است.

مهریار اضافه نمود: در نظریه انتقال اپیدمیولژیک یا انتقال سلامت، توسعه بهداشت موجب تغییر بیماری هایی که مرگ و میر به دنبال داشت شده است و به تدریج حالتی پیش آمده که بیماری های مزمن جایگزین بیماری های عفونی شده و این بیماری ها مربوط به رفتارهای فردی است یعنی نحوه کاهش جمعیت، سیستم های بهداشتی را متوجه بیماری های غیرعفونی کرده است.

مهریار به تشریح نظریه انتقال ساختار سنی جمعیت و تاثیر آن و رسیدن به نظریه انتقال خانواده و تغییر الگوی خانواده پرداخت و اظهار داشت: بر اثر تغییرات ایجاد شده انتقال ساختار سنی جمعیت شکل گرفته است. باکاهش باروری و بالا رفتن سن، تعداد بچه ها کم شده است و افراد بالقوه فعال زیاد شده اند. وقتی تعداد کودکان پایین است و بین تعداد کودکان و افراد بالقوه فعال فاصله ایجاد می شود، فرصت جمعیتی یا پنجره فرصت به وجود می آید یعنی کشور نیروی کار زیادی در اختیار دارد.

او در ادامه به توضیح نمودارهای جمعیتی ایران از 1335 تاکنون پرداخت. مهریار به طبیعی بودن کاهش رشد جمعیت اشاره کرد که کاهش شدید رشد جمعیت در سالهای 65 تا 70 را صرفاً متاثر از برنامه تنظیم خانواده ندانست و بیان کرد: در 1370 برنامه تنظیم خانواده هنوز راه نیفتاده بود و کسی هنوز توقع تاثیرگذاری نداشت اما در فاصله 65 تا 70 باروری و نرخ رشد جمعیت پایین آمده است.

او در عین حال برنامه تنظیم خانواده اجرا شده را برنامه بسیار موفقی در سطح جهانی خواند و گفت که این برنامه جزو افتخارات ماست و در خیلی کشورها نیز الگو برداری شده است.

این جمعیت شناس با استناد به نمودارهای تهیه شده از داده های جمعیتی ایران گفت: طی 30 سال اخیر تعداد خانوارها افزایش یافته اما متوسط اعضای خانوارها کاهش یافته است. و این فشار زیادی را بر تقاضای مسکن وارد می کند. همراه با افزایش نرخ شهرنشینی تعداد شهرها هم افزایش یافته است. تراکم جمعیت در کشور بسیار نامتعادل است و از 12 میلیون در تهران تا شهرهای بسیار کم جمعیت دیده می شود.

مهریار ادامه داد: از 1950 به این سو، باروری در ایران روند کاهشی داشته و مرگ و میر هم پایین آمده است به جز در فاصله 55 تا 65 که نرخ باروری افزایش یافت بعد از آن نیز کاهش یافته است. بر اساس اظهارات دکتر مهریار سرشماری سال 1390 نشان می دهد که در چند سال اخیر رشد محسوسی در نرخ خام موالید دیده می شود. آمارهای ثبتی سازمان ملل نیز نرخ موالید بالاتری را نشان می دهند. اما اینکه این تغییر پایدار است یا یک نوسان کوتاه مدت است، قابل پیش بینی نیست.

او افزود: تغییرات در نرخ رشد در خلا نبوده و همراه با تغییرات در جامعه بوده است که یکی از این تغییرات میزان تحصیلات افراد است.میزان تحصیلات دانشگاهی بعد از انقلاب رشد داشته است و 18 درصد کل جمعیت، 22 درصد جمعیت شهرنشین و 7 درصد جمعیت روستایی دارای تحصیلات دانشگاهی هستند.

مهریار با اشاره به نمودارهای جمعیتی گفت: نرخ مشارکت زنان با وجود افزایش میزان تحصیلات- در بازار کار افزایش نیافته است. افزایش شهرنشینی، تحصیلات و سواد در باروری اثر گذاشته و کاهش باروری را توجیه می کند و البته برنامه تنظیم خانواده هم موثر است.

او توضیح داد: بررسی های سال 1389 نشان می دهد 77 درصد کل زنان از روش های ضد بارداری استفاده می کنند که این درصد بین زنان روستایی 73 درصد است. برخلاف تصور، درصد بالایی از زنان شهری از شیوه های سنتی روش های ضدبارداری استفاده می کنند و زنان روستایی از شیوه های مدرن تری بهره می برند.

مهریار با بیان اینکه تغییرات باروری در ساختار سنی جمعیت منعکس شده است، افزود: گروه جمعیتی 15 تا 64 ساله که اقتصاد را می چرخاند مهم است به بیش از 70 درصد جمعیت رسیده، یعنی پنجره فرصت جمعیت شناسی ایجاد شده که اگر بخواهیم از این فرصت استفاده کنیم بسیار می توان به رشد اقتصاد کشور کمک کرد.

وی اضافه نمود که میزان سالمندی ما در حال حاضر درصد پایینی است و نباید نگران بود و رفتار نکاحی مردم تغییر کرده و سن ازدواج بالا رفته که در مقایسه با 1335 نگران کننده نیست. 60درصد کل جمعیت زنان بالای 15 سال متاهل هستند. تعداد افرادی که اصلا ازدواج نکرده اند در 5 سال اخیر کاهش یافته است در هر حال اغلب جمعیت ایران تا قبل از رسیدن به سن 40 سالگی ازدواج می کنند.

فرصت، مصیبت شد

در ادامه این جلسه زنجانی - جمعیت شناس با تاکید بر اینکه سطح باروری در ایران پایین آمده است، بیان کرد: در بررسی شاخص های جمعیتی، نرخ سواد بالاتر رفته و تعداد زنان با تحصیلات عالی روز به روز افزایش یافته و همین موجب کاهش باروری است.

زنجانی گفت: نرخ ازدواج کاهش و نرخ طلاق افزایش نشان می دهد و این در حالی است که ما نرخ طلاق را چون باید دادگاه رای دهد، کنترل می کنیم و همه اینها فرآیندی است که نشان می دهد باروری کاهش می یابد.

او با انتقاد از نمونه‌گیری‌های کوچک جمعیتی که ممکن است سطح باروری را در حال افزایش نشان دهد بیان کرد: نیازی به نمونه گیری های کوچک نیست و در کاهش باروری تردیدی نداریم اما طبیعی است وقتی باروری را از 6 به زیر 2 می رسانید دیگر کمتر از این چندان امکانپذیر نیست.

زنجانی به موضوع پنجره فرصت جمعیتی اشاره کرد و گفت: ممکن بود فرصتی در پنجره جمعیتی وجود داشت اما وقتی این پنجره فرصت است که کشور نیاز به نیروی کار داشته باشد اما ما چه کرده ایم؟ فرصت اشتغال ما محدود است برای همین پنجره را بازگذاشتیم تا نیروها بروند و ظاهرا سالیانه 150 تا 200 هزار نفر تحصیلکرده از ایران می روند و این الان فرصت نیست و نوعی مصیبت جمعیتی است. او با اشاره به نرخ بیکاری که طبق اعلام مرکز آمار 10.7 درصد است، گفت: نرخ بیکاری در شهرستانها 35 تا 40 درصد است.

او با بیان اینکه درصد سالخوردگان جمعیت ایران از 4 به 8 درصد رسیده است، گفت: سرعت سالخوردگی جمعیت ایران در سالهای آینده به شدت افزایش می یابد که باید مسوولان برای این جمعیت فکر کنند. و طبق برآوردها در 1405 یازده میلیون سالخورده داریم.

زنجانی با نگرانی از پیری جمعیت در آینده اظهار کرد: باید به مقداری که می توانیم سطح باروری را بالا ببریم و این سطح بسیار محدود است. توصیه این است که در استان هایی که سطح باروری از سطح جانشینی کمتر است را به سطح جانشینی برسانیم و لازم است در سیاست های تدوینی، نتیجه نهایی به کمی بالاتر از سطح جانشینی برسد.

او تاکید کرد: ما با کاهش سطح باروری مواجهیم و باید بتوان با اقداماتی که پیش بینی شده است مقداری آن را افزایش داد که البته این با حرف نمی شود و زمینه های آن در عمل باید فراهم شود و امکانات تامین شود.

عواملی که موحب تغییر الگوی باروری می شوند

در ادامه این جلسه غلامعلی فرجادی این پرسش را مطرح کرد که آیا سیاست های جمعیتی و کنترل باروری باعث و عامل یا متغیر عمده کاهش جمعیت بوده است یا متغیرهای توسعه ای سبب این را کاهش بوده‌اند؟

او با اشاره به اینکه وقتی شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک کشور تغییر می کند الگوی نرخ باروری تغییر می کند گفت: اوایل انقلاب 220 هزار دانشجو داشتیم و امروز 4 میلیون یعنی قبلا به ازای هر 100 هزارنفر در سن تحصیل 500 دانشجو داشتیم و الان از هر 100 هزار نفر جمعیت در سن تحصیل 50 هزار دانشجو داریم. وقتی باسوادی رشد می کند برخی تغییرات از جمله افزایش سن ازدواج و کاهش باروری اجتناب ناپذیر می شود.

فرجادی، صنعتی شدن، اشتغال زنان و تامین اجتماعی را موجب تغییر الگوی باروری خواند و با یادآوری اینکه اتفاقی که در جمعیت ایران رخ داده خیلی متفاوت با جهان نیست افزود: شتابی که دیده می شود تا ما در مساله جمعیتی به یک مصوبات و سیاستی برسیم نگران کننده است و باید تحقیقات عمیق تری انجام شود تا سیاست ها پخته تر و درست تر باشند. مهم است که ما می خواهیم جمعیت را صرفا از نگاه جمعیت شناسی بررسی کنیم یا از منظر کلان و توسعه ای بررسی کنیم.

او با بیان اینکه رشد جمعیت نه پدیده ای مثبت و نه منفی است، گفت: باید توجه کنیم که رشد اقتصادی ما در بهترین حالت 4 درصد بوده است و اینجا باید مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بازار کار و... را در نظر بگیریم.

فرجادی اضافه کرد: مرکز آمار اعلام می کند 10.7 درصد نرخ بیکاری است اما ارجاع به این نرخ کاملا گمراه کننده است چون جمعیت فعال مرکز آمار 7 سال است که تغییر چندانی نکرده است و بخش عمده جمعیت فعال در دانشگاه هستند و متقاضیان شغل در سال های آینده هستند و ما در چند سال آینده با معضل بیکاری مواجهیم و باید به این مسایل توجه کنیم.

او در خصوص سیاست های افزایش جمعیتی این نگرانی را مطرح کرد که احتمالا این سیاست ها بر طبقه متوسط و تحصیلکرده موثر نباشد و طبقات پایین و بی سواد از این سیاست ها تاثیر بپذیرند و آینده جامعه ما با جمعیت فقیرتری مواجه شود در حالیکه سیاست های ما باید فقرزدایی را مورد توجه قرار دهد.

در ادامه این جلسه کریم - رییس انجمن توسعه روستایی ایران با ارائه توضیحی درباره وضعیت جمعیتی ایران و ضرورت توجه به منافع ملی، افزایش رشد جمعیت را ضروری خواند.

۳ شیب غیر طبیعی روند رشد جمعیت

در بخش پایانی این جلسه، محسن رضایی - دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام با تشکر از پژوهش های صورت گرفته توسط استادان حاضر به تشریح اهداف مجمع از پژوهش های جمعیتی پرداخت و گفت: پژوهش درباره جمعیت صرفاً با هدف بیان نگرانی های جمعیتی در آینده نبوده و اگرچه این نگرانی ها باید بیان شود اما ما دنبال مطالعه جمعیت شناسی هدفمند هستیم.

رضایی گفت: پژوهش های جمعیت شناسی باید به ما کمک کند که سیاستگذاری های جمعیتی را تا پایان چشم انداز و بعد از آن درست تنظیم کنیم. می خواهیم به شاخص هایی در اهداف چشم انداز برسیم که روند عملکرد حکومت و جامعه را بسنجیم و رصد کنیم.

رضایی با تاکید بر اینکه باید به روندها بپردازیم گفت: اگر کل روند رشد جمعیتی را نگاه کنیم 3 شیب غیرطبیعی را داریم. در زمان جنگ جهانی دوم، سپس در زمان جنگ تحمیلی و بعد از آن با دخالت دولت در کاهش جمعیت شاهد شیب‌های غیر طبیعی در روند جمعیت هستیم. مطالعه تغییرات روندی بسیار موثر است و این روندهای غیرطبیعی مهم تر است.

او تاکید کرد که در این پژوهش ها، مقایسه و اطلاعات نسبی و رشد متوسط جمعیت جهان و بویژه کشورهای توسعه یافته با جمعیت ایران لازم است. از آنجایی که در چشم انداز بحث توسعه یافتگی است و ما جمعیت شناسی را برای توسعه می خواهیم، بررسی های مقایسه ای لازم است.

رضایی یادآور شد: همچنین اگر مطالعات جمعیتی در سطح ملی انجام شود ولی با مطالعات در سطح مناطق ترکیب نشود معلوم نیست بتوانیم در سیاستگذاری ها درست عمل کنیم.

او با بیان اینکه هزینه های ما در بخش امنیت خیلی زیاد است و باید این هزینه ها را کاهش دهیم گفت: ما نباید جمعیت را همگن ببینیم و مطالعه جمعیت شناسی ما باید امنیت را به عنوان یکی از مولفه های چشم انداز مورد توجه قرار دهد.

۴۷۴۷