چشم نگران مردم عراق اعم از کُرد، عرب شیعی و عرب سُنی و تمرکز دوربین های مختلف خبری بین المللی، منطقه ای و داخلی به بیمارستان «مدینه الطب» در کنار اعزام تیم های پزشکی ایرانی، انگلیسی و آلمانی، تماس های متعدد رهبران منطقه و جهان به عراق در خصوص پیگیری وضعیت وخیم سلامتی «مام جلال» همه و همگی حاکی از آن است که رئیس جمهور در بستر بیمارستان قرار گرفته عراق مسئولیتی بس خطیر و نقشی بی بدیل در عرصه سیاسی این کشور داشته و لذا همگی امیدوارند این پیر چریک کُرد و سیاستمدار برجسته عراقی یکبار دیگر بر کرسی رهبری عراق جلوس کند.
مام جلال طالبانی، رئیس جمهور عراق روز سه شنبه (28 آذر) بر اثر عارضۀ سکتۀ مغزی به بیمارستان بغداد منتقل شد. اخبار ضد و نقیضی پیرامون وضعیت جسمانی وی از منابع مختلف به گوش می رسد، اما فقدان احتمالی سیاستمداری کهنه کار همچون طالبانی که دست کم 66 سال از عمر خود را صرف مبارزات سیاسی کرده و از سال 2003 به همراه دیگر رهبران کرد و شیعی عراق نقش بی بدیل و غیرقابل انکاری در به ثبات رساندن عراق جدید و سوقش به وضعیت نسبتاً مطلوب فعلی داشته، ضایعه بزرگی هم برای عراق و هم برای منطقه خواهد بود.
طالبانی هم حقوقدان و هم مسلط به چندین زبان زندۀ دنیا، روابط دیپلماتیک و بسیار موفقی را با سیاستمداران مختلف عراق و خاورمیانه و غربی داشته است و این توانایی یکی از نقاط کلیدی بسیار مهم شخصی و حرفه ای ایشان بود که همواره سبب شده بود در بدترین حالات ممکن حزب متبوع وی (اتحادیه میهنی) قدرت چانه زنی و امکان حضور و نفس کشیدن در عراق را داشته باشد و در عراق پس از سقوط صدام این خصوصیت فردی و روابط گستردۀ دیپلماتیکش نقش گسترده ای را در ترغیب نوع نگاه بین المللی به عراق، جذب کمکهای بین المللی و همچنین ایجاد نوعی توازن در عراق پر از تضادها و تعارض و چندگانگی های مختلف قومی و مذهبی داشته است.
سیستانی –طالبانی رهبران دوگانه فراقومی عراق
یکی از مهمترین ویژگیهای عراق از بدو تأسیس در سال 1921 تا به امروز این بوده که چون عراق کشوری متشکل از سه قوم و مذهب کرد، عرب سنی و عرب شیعی بوده است، شاهد وجود پدیده ای به نام نداشتن رهبری با ویژگیهای فراقومی و فرامذهبی در عراق بوده ایم و این مسئله تا به امروز به صورت کلی باقی مانده است. اما در عراق جدید شاید تنها دو نفر چنین ویژگی را داشته اند: از منظر مذهبی آیت الله سیستانی، مرجع عالیقدر شیعی که دارای احترامی فراقومی در عراق است و دوم در عرصۀ سیاسی بی شک جلال طالبانی است که از سوی تمامی گروههای غیرکرد عرب و شیعه به عنوان فردی است که نسبتاً فراقومی و فرامذهبی عمل کرده و احترام و جایگاه ویژه ای در بین گروههای مختلف داشته است. به همین دلیل شاهدیم در هنگام بروز بحران و تنش های مختلف در عراق، طالبانی از معدود افرادی بود که این توانایی را داشت و بحرانهای عمدتاً ناشی از تعارضات قومی و مذهبی را حل و رهبران گروههای مختلف را دور یک میز جمع می کرد.
قاعدتاً فقدان احتمالی آقای طالبانی ضربۀ بسیار جدی به عراق پیش رو وارد خواهد ساخت چراکه همچنان در خاورمیانه و از جمله عراق، فرد (رهبر) در کنار ساختار حاکم عنصر بسیار تأثیرگذار و حیاتی است لذا بدون طالبانی عراق، روزهای بحرانی تر و سخت تر واحتمالاً تنش های عمیق تری را پیش رو خواهد داشت.
چه کسی رئیس جمهور موقت است؟
با این حال ساختار عراق و قانون اساسی این کشور مکانیسمی هایی را برای جانشینی رئیس جمهور در نظر گرفته است. در بند سوم از مادۀ 72 قانون اساسی عراق، معاون رئیس جمهور کسی است که به مدت 30 روز سکاندار و کفیل پست ریاست جمهوری خواهد شد. در حال آقای خضیر الخزاعی- یکی از اعضای ائتلاف دولت قانونر(حزب نوری مالکی)- کاندیدای کفالت ریاست جمهوری خواهند بود، اما پیش بینی می شود در حال حاضر با توجه به تنش میان کردها و دولت عراق و همچنین عدم اجماع بین گروههای مهم پارلمانی و ائتلاف های مهم حاضر در پارلمان، در صورت فقدان احتمالی آقای طالبانی، فرایند تعیین جانشینی ایشان بسیار بیشتر از 30 روز به طول بینجامد، چرا که این کشور سابقۀ به بن بست رسیدن در حوزۀ سیاسی به مدت بیش از 9 ماه در 2010 را نیز به خود دیده است. لذا پیش بینی می شود با وضعیت ممکن، حتی فرایند تعیین جانشین طالبانی تا سال 2014 که قرار است انتخابات پارلمانی، تعیین نخست وزیر و رئیس جمهور بعدی جایگزین تعیین شود، نیز طول بکشد.
جانشین اصلی طالبانی کیست؟
اما اگر فرض را بر این نهیم که این فرایند زمان کوتاهتری از روندی قانونی را داشته باشد، اصلی ترین کاندیدای حاضر برای جانشینی ایشان مطمئناً طبق توافقاتی که در گام اول بین گروههای مختلف کردی و عرب در عراق و در گام بعدی ناشی از اتحاد استراتژیک بین دو حزب دمکراتیک کردستان و اتحادیه میهنی کردستان وجود دارد، آقای دکتر برهم صالح است. فردی که جانشین اول و مطرح طالبانی در حزب اتحادیه میهنی است و به لحاظ شخصیتی تقریباً ویژگیهای نزدیکی با آقای طالبانی دارد. صالح هم رابطۀ نزدیکی با گروههای مختلف کرد و هم با گروههای مختلف شیعی دارد و حتی معاونت نوری مالکی در دولت اول ایشان را نیز در کارنامۀ خود دارد، وی مسلط به چندین زبان است و از نظر دیپلماتیک با توجه به سابقۀ زندگی، چهره ای شناخته شده در اروپای غربی است. اما قطعاً جایگاه و وزن آقای طالبانی را در ابعاد مختلف نخواهد داشت و من حیث المجموع اگر فرض را بر این بنهیم که طالبانی به پست ریاست جمهوری باز نخواهند گشت، واقعاً عراق که غرق بحران های مختلفی در دورۀ اخیر بوده، وضعیت بسیار پیچیده تر و غیرقابل پیش بینی تری خواهد داشت.
روابط کُردها و دولت مرکزی عراق
یکی از بحران هایی که امید به حل آن کمتر خواهد شد بحران موجود میان بغداد و اربیل است. همانطور که مستحضرید، طالبانی قبل از اینکه دچار حملۀ قلبی و به زعم برخی اخبار دیگر حمله مغزی شود، در حال تلاش برای نزدیک ترین بارزانی و مالکی به یکدیگر بوده است و حتی حملۀ قلبی (یا مغزی) وی چند دقیقه قبل از دیدارش با آقای نوری مالکی رخ داده است. از این رو پیش بینی می شود یکی از بحران هایی که با فقدان طالبانی، معادلۀ عراق را پیچیده تر کند، بحران میان کردها با دولت مرکزی خواهد است که نمود آن را در کرکوک، تنظیم بودجه و مسائل مربوط به نظامیان خواهیم دید.
تاثیر فقدان طالبانی بر سپهر سیاسی عراق
بحران سیاسی دیگر در میان گروههای مختلف عراقی است. طالبانی غالباً به عنوان ریش سفید و حَکَم گروههای مختلف قرار می گرفت، بدون شک با نبود وی، اجماع عراقی در خصوص مسائل مختلف از جمله تعیین رئیس جمهور و یا نخست وزیر در دور بعدی انتخابات سخت تر شود. در کوتاه مدت نیز انتخاب الخزاعی با توجه به اینکه عضو ائتلاف دولت قانون است و این ائتلاف دارای تنش با گروههای مختلف عرب سنی و گروههای رقیب عرب شیعی همچون جریان صدر و ائتلاف ملی و کردهاست، کفۀ وزنه را از نظر روانی بیشتر به سوی مالکی و این ائتلاف سنگین تر خواهد کرد که همین مسئله نیز نوعی اعتراضات را در لفافه ایجاد می کند. همچنین نکته مهم دیگر به روابط دیپلماتیک گسترده و نفوذ زیاد وی در میان رهبران کشورهای مختلف منطقه و فرامنطقه ای است که این امر در جایگاه روانی –دیپلماتیک عراق تاثیر قابل توجهی داشته است که مطمئاً فقدان احتمالی وی در این حوزه هم باعث آسیب پذیری بیشتر عراق می شود.
پژوهشگر ارشد مطالعات خاورمیانه
49263
نظر شما