زیر پای جنوب تهران خالی شد

حسین صرافی: بر اساس اندازه ‌گیری‌های کارشناسان سازمان نقشه‌برداری کشور، اراضی وسیعی در جنوب غرب تهران در محدوده مناطق 17، 18 و 19 شهرداری در امتداد جاده کمربندی تهران و همچنین حد فاصل سه راه آذری تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آیت‌الله سعیدی ( جاده قدیم ساوه) با پدیده فرونشست مواجه شده است.

محمد درویش، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، به خبر می گوید:" پدیده هایی همچون بیابانی شدن تمامی مناطق استان فارس به خصوص دشت سگزی و خشکی تالابهای این منطقه، خشکی گاوخونی و افزایش تنشهای اجتماعی در اصفهان، فرو نشست دشتهای جنوب تهران و ... همه نشان از استفاده بی امان از سفره های آب زیرزمینی و تخریب سرزمین ایران دارد."

این کارشناس ارشد محیط زیست با بیان این که ایران تنها کشوری است که تمام مناطق قابل زیست آن در معرض بیابانی شدن است، می افزاید:" میزان برداشت آب در ایران 9 میلیارد متر مکعب بیشتر از آن چیزی است که در سفره های زیر زمینی ذخیره می شود."

بر اساس یافته های محققان سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، پدیده نشست زمین در مناطق جنوب غرب تهران که عمدتا از برداشت بیش از حد آب های زیر زمینی ناشی شده، ضمن آسیب رساندن به تاسیسات انتقال آب شهر، سایر شریان های حیاتی از جمله خطوط انتقال گاز را نیز با مخاطرات جدی مواجه کرده است. علاوه بر این شیب دار شدن زمین در اثر این فرونشست ها، آسیب پذیری اراضی جنوب شهر را در برابر سیل به شدت افزایش داده است.

بنا بر اعلام این سازمان، فرونشست بزرگی با وسعت 500 کیلومترمربع و با نرخ سالانه  17سانتی متر جنوب تهران را که با هیچ رودخانه ای تغذیه نمی شود، تهدید می کند که با توجه به نقشه محدوده فرونشست در جنوب البرز، دشت های ورامین، قرچک، مردآباد، مهرشهرکرج و نظرآباد ساوجبلاغ نیز به آن افزوده می شود.

امیر شمشکی، کارشناس آب ‌شناسی گروه زمین ‌شناسی مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می گوید:" در پی اندازه گیری‌های ‌انجام شده توسط سازمان نقشه برداری کشور و اعلام رخداد پدیده فرو نشست در دشت جنوب غربی تهران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور مسؤولیت بررسی این پدیده و شناسایی عوامل مؤثر در شکل گیری آن را به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور سپرد."

بر اساس بررسی‌های اولیه مشخص شد که کاهش تراز سطح زمین در رابطه با وقوع پدیده فرونشست در این ناحیه است. بر این اساس، در گام نخست به منظور صحت سنجی و تعیین محدوده فرونشست با همکاری محققان دانشگاههای آکسفورد و کمبریج انگلستان با استفاده از روش پیشرفته InSAR وجود این پدیده اثبات و محدوده آن مشخص شد. به منظور بررسی جامع این پدیده، تعیین راه حل‌های اصلی ممانعت از گسترش آن و مشخص کردن راهبرد ادامه مطالعات دراز مدت با همکاری سازمان‌های مرتبط به ویژه وزارت نیرو، سازمان نقشه‌ برداری کشور و وزارت مسکن و شهرسازی، حجم قابل ملاحظه‌ای از آمار و اطلاعات مورد نیاز گردآوری شده و با هدف بالا بردن سرعت و دقت در تحلیل نهایی، گام به گام با پیشرفت مطالعات آمار و اطلاعات گردآوری یا تهیه شده، وارد محیط سامانه اطلاعات جغرافیایى(GIS) شده است."

او ادامه می دهد:" بررسى‌ها ‌تا این مرحله نشان مى دهد که عامل اصلی این رویداد، افت شدید سطح آب زیرزمینی و ضخامت زیاد نهشته‌های ریز دانه است."

در راستای کنترل این پدیده و کاهش خسارت هاى احتمالى، لازم است که در گام نخست هر چه سریعتر نسبت به کاهش بهره بردارى از آب زیرزمینى و اعمال مدیریت صحیح منابع آب اقدام لازم انجام شود، در ضمن پایش شریان‌های حیاتی از جمله خطوط انتقال سوخت، راه آهن، راه، خطوط انتقال نیرو در داخل و پیرامون محدوده فرونشست تا رسیدن به پایداری این ناحیه و توقف نشست کاملا ضروری است.

کارشناس آب ‌شناسی گروه زمین ‌شناسی مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح می کند:" فرونشست تهران با مساحت حدود 64/415 کیلومتر مربع در موقعیت جغرافیایى 35 درجه و 31 دقیقه و 21 ثانیه تا 35 درجه و 41 دقیقه و 36 ثانیه عرض شمالى و 50 درجه و 58 دقیقه و 41 ثانیه تا 51 درجه و 22 دقیقه و 33 ثانیه طول شرقى در جنوب غربى شهر تهران قرار دارد. محیط این پهنه حدود 17/97 کیلومتر است."

میزان فرونشست در قسمتهاى مختلف متفاوت و داراى الگوى «V» شکل است که بیشینه نرخ فرونشست حدود 16 سانتی‌متر بر سال برآورد شده است.

شمشکی با اشاره به این که در تحقیقات این طرح، پدیده فرونشست در جنوب غرب تهران از جنبه‌های مختلف تکتونیکی، آب‌زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و ژئوفیزیکی بررسی شده است، خاطرنشان می کند:" نقشه تراز آب زیرزمینی سال آبی 83-82 نشان مى‌دهد که حداکثر رقوم خط تراز در حاشیه شمال شرقی دشت به مقدار بیش از 1200 متر و حداقل رقوم تراز آب زیرزمینى به مقدار کمتر از 990 متر در جنوب شرق محدوده مورد مطالعه می‌باشد."

بر اساس نقشه تراز آب زیرزمینی، محدوده مورد مطالعه را در امتداد خطی با روند شمال غرب - جنوب شرق ( گسل احتمالى) که به طور نسبی از وسط دشت می‌گذرد مى‌توان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرد. با نگرش به این‌که ارتفاعات شمال دشت بطور عمده از سازندهای زمین شناختی با نفوذپذیرى بسیار کم تا نفوذ پذیر تشکیل یافته‌اند، ارتباط هیدرولیکی ضعیفی با آبخوان دارد.

به همین دلیل نفوذ آب از بستر رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و مسیل‌ها، نفوذ حاصل از پساب‌هاى خانگى و جریانهاى سیلابى بیشترین نقش را در تغذیه بخش شمالى بر عهده دارند. در بخش جنوبی تغذیه آبخوان بیشتر تحت تأثیر جریان‌های ورودی زیرزمینی از سوى غرب حوضه و آب‌هاى برگشتی کشاورزی است.

شمشکی تصریح می کند:" محدوده مطالعاتی را از دیدگاه میزان افت و بالاآمدگی سطح آب‌هاى زیرزمینى از سال آبى 49-48 تا 83-82 نیز می‌توان به بخشهاى شمال شرقی، شمال غربى و جنوبى تقسیم کرد. در بخش شمال شرقى میزان تغییرات سطح ایستابى به طور متوسط ناچیز و متمایل به صفر مى‌باشد. در بخش شمال غربى سطح ایستابى روند کاهشى دارد و به طور متوسط حدود 20 متر افت نشان مى‌دهد. بیشینه افت در حوالى یافت‌آباد به میزان حدود 6/41 متر مشاهده مى‌شود. به دلیل ویژگى آبرفت‌هاى ریز دانه، تغییرى هر چند ناچیز در میزان تغذیه یا تخلیه سفره، تفاوتى محسوس در ارتفاع سطح آب زیرزمینى ایجاد مى‌کند و بالا رفتن سطح آبخوان طى 35 سال گذشته در بخش شمال شرقى باعث شده تا میزان جریان‌هاى زیرزمینى به سمت جنوب شرق دشت افزایش یابد."

کارشناس گروه زمین‌شناسی مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور خاطرنشان می کند:" با وجود این که از سال 1347 تا 1382 به تعداد چاه‌ها به میزان بسیار زیادى افزوده شده، میزان تخلیه کاهش یافته است. این مطلب نشانگر کاهش دبى چاه‌ها و قناتهاى منطقه به دلیل کاهش سطح سفره آب زیرزمینى است."

او می افزاید": براساس بررسی‌های صورت گرفته، ضخامت آبرفت در قسمت شمالى به بیش از 400 متر و در قسمت شمال‌غربى به حدود 300 متر و در بخش‌هایی از شمال، شرق، جنوب شرق و جنوب غرب دشت، به دلیل بالا آمدگی سنگ کف ضخامت آبرفت به کمتر از 25 متر نیز می‏رسد که نحوه گسترش و ضخامت رس در محدوده مطالعاتى رابطه معنى دارى با میزان فرونشست نشان مى دهد."

محمد درویش، کارشناس محیط زیست، درباره راهکارهای مواجهه با این پدیده مخرب و مهار اثرات سوء آن به خبر می گوید:" کاهش بهره بردارى از منابع آب زیرزمینی به ویژه در مناطقی که با افت زیاد مواجه هستند، جلوگیرى از برداشت شن و ماسه در مناطق بالادست و در داخل محدوده فرونشست به علت اثر منفی این برداشت‌ها ‌در تغذیه سفره آب زیرزمینی، تغییر الگوى کشت و استفاده از روش‌هاى نوین آبیارى مانند آبیارى تحت فشار، قطره‌یی و بارانى، کشت گلخانه‌یی، عدم کشت محصولات غیر راهبردى و یا استفاده از آب‌هاى تصفیه شده پساب‌هاى شهرى براى آبیارى به منظور کاهش بهره بردارى از آب زیرزمینى و تغییر الگوى مصرف آب در بخش صنعت و استفاده از چرخه هاى بسته آب از راهکارهایی است که می‌توان در این زمینه به کار برد."

او می افزاید:" علاوه بر این، تهیه ترازنامه آب با دقت بالا و در نظر گرفتن نقش ساختارهاى زمین شناختى و مرزهای آب‌زمین‌شناختی به منظور اعمال مدیریت منابع آب، پایش پی در پی سازه‌های ‌مهم شریان‌هاى حیاتى در پیرامون و داخل محدوده فرونشست تا زمان کنترل این پدیده در جهت کاهش مخاطرات ناشى از تغییرات ناگهانی و تخریب شریان‌هاى حیاتى، برآورد اثر فرونشست در طراحى و احداث سازه‌ها و شریان‌هاى حیاتى در محدوده فرونشست و انجام بررسى هاى تکمیلى ژئوتکنیکی، ‌ژئوفیزیکی و آب‌زمین شناختی به منظور دستیابی به مدل نهایى و تهیه نقشه خطر فرونشست باید مورد توجه قرار گیرد."

درویش در پایان با بیان این‌ که در صورت ادامه روند برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، فرونشست شهرستان شهریار استان تهران، با مساحت تقریبی 450 کیلومتر مربع، قطعى است، تصریح می کند:" تحقیقات محققان محیط زیست در بررسی پدیده فرونشست جنوب غربی تهران با همکاری سایر مراکز علمی و اجرایی تا شناخت کامل ابعاد مختلف این پدیده و ارائه راهکارهای مناسب به منظور ممانعت از گسترش آن همچنان ادامه خواهد داشت."