مهاجرت و فرار مغزها

توسعه نیافتگی یکی از علل مهم مهاجرت و فرار مغزها به خارج است. کشوری که نتواند خود را به حد استانداردهای بین المللی توسعه یافتگی برساند، باید هر روز برای خروج هر یک از نخبگان خود از کشورکه همان پایه های توسعه و پیشرفت هستند، هزینه های جبران ناپذیری متحمل شود. خروج نخبگان از کشور چه نام آن را مهاجرت بگذاریم و چه فرار مغزها، هر دو برای یک کشور در حال توسعه، مسئله ای بسیار آسیب پذیر است.

توسعه، موضوعی فراگير بوده و هدف کلی از آن در تمام ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است. توسعه بر توانمندسازی تولید، بهره وری، مشارکت سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی، فراهم آوردن رفاه عمومی و افزایش امید زندگی و آینده بهتر، و از جمله بر متغیرهایی چون داشتن شغل آبرومند، میزان درآمدکافی، ازدواج، و خرید مسکن تاکید و توجه دارد.

وقتی روند توسعه کشور با موانعی روبرو شود، واکنش جامعه نخبگانی را می توان در پدیده فرارمغزها مورد بررسی قرار داد، این پدیده در برخی مناطق جهان بیش از سایر مناطق است. خروج نخبگان از کشور علاوه بر از دست رفتن میلیون ها دلار از منابع عمومی کشور، اصولا موجب از دست رفتن فرصت های اثرگذار و راهبردی نخبگان در حل مسائل جامعه می شود. یعنی مشارکت نخبگان و استادان در پروسه سیاسی به معنای اعم و نیز امر سیاستگذاری در کشور به نحو اخص، نادیده گرفته می شود. نتیجه این فرایند، هدررفتن منابع سرمایه ای کشور در توسعه اجتماعی و نخبه پروری در دانشگاه و نیز در بازارکار است.

خروج نخبگان از ایران در همه دولت های پس از انقلاب به تناوب وجود داشته واختصاص به دولت خاصی ندارد. در برخی آمارها، ايران جزو سه کشور دارای بالاترين ميزان فرارمغزها در جهان است. براساس گزارش صندوق بین المللی پول و هفته‌نامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ایران، سال ۱۳۹۱ از هر 125 دانش آموز المپيادی ايران 90 نفر در دانشگاههای آمريکا تحصيل می کنند. از هر 96 دانشجوی اعزامی به خارج ، تنها 30 نفر به ايران باز می گردند. حدود 2 ميليون و 500 هزار ايرانی در خارج از کشور زندگی مي کنند که 60 درصد آنها مقيم آمريکا هستند. همچنين 2000 نفر از استادان دانشگاه در آمريکا ايرانی هستند. براساس آمار بنیاد ملی نخبگان ایران، ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترین‌های آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج مهاجرت کرده‌اند. اگرچه هیچگاه میان مراکز صدور این آمارها، اجماع نظری وجود نداشته، اما همه گواه وضعیت نامناسب در از دست دادن سرمایه های انسانی کشور است.
طبق گزارش سال 2016 انستيتو بين‌المللي آموزش آمریکا حضور دانشجويان ايراني در این کشور 386 ميليون دلار به اقتصاد آمریکا كمك كرده است.

یکی از بخش های مهم و آسیب پذیرخروج نخبگان در ایران، مهاجرت استادانی از کشور است که عضو هئیت علمی دانشگاه ها می باشند. این وضعیت عمدتا وابسته به اوضاع عمومی، بخصوص اوضاع اقتصادی، سياسی، اجتماعی، واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد فاقد صلاحیت و یا کم صلاحیت است که زندگی علمی و تولید دانش را برای استادان دشوار می کند.

ازجمله عوامل دیگر برای مهاجرت، وضعيت نابسامان امکانات پژوهشی برای استادان و فقدان امکانات و منابع مالی است. امکانات پژوهشی استادان رشته های علوم انسانی در کشور در مقایسه با رشته های فنی، مهندسی و پزشکی، بسیار محدود، ناچیز و کاملا وابسته به منابع رسمی با مرجع دولتی- حاکمیتی هستند، لذا در چرخه بروکراسی فربه سنتی ایران، استادان در دستیابی به این منابع عمدتا توفیقی ندارند.

شاید اُم المسائل جامعه نخبگانی و استادان دانشگاه ها که منشاء بسیاری از بی ثباتی ها برای وضعیت حرفه ای آنان است، همان فقدان ارتباط مستمر و نهادینه برای تولید علم و فن بین دانشگاه و بازار کار و صنعت است.

وقت و هزینه های بسیاری از سوی دانشگاه ها و مراکز علمی کشور برای تدوین برنامه ها وآیین نامه های مطول و آنهم برگرفته از خارج برای چگونگی جذب دانشجوی دکتری و ارتقای کمی و کیفی استادان، از جمله اصرار بر نوشتن مقالات ISI صرف می شود، اما دریغ از آنکه در برابر یک سوال پاسخ دهند: آیا این قوانین واقعاً امکان اجرایی شدن بهینه داشته و آیا با وضعیت و شرایط کلان سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگ تولید علم برای حل مسائل کشوردر ایران همخوانی دارد؟ آیا زمانی که ارتباط صحیحی بین علم و صنعت نیست، بازار کتاب سازی و عاریه نویسی مقالات گرم نشده است؟ همچنین موانع پیچیده ارتباط استادان رشته های مختلف با دنيای علمی در سطح بين المللی، همه عواملی است که می تواند موجب انفکاک اساتید مبرز و شایسته از دانشگاه ها و مهاجرت بدون بازگشت آنان به کشورشود.