آیا واقعا نخبگان ایرانی مهاجرت می کنند؟/بررسی پژوهش های دانشگاهی کشور درباره مهاجرت اسانید

محمد حسین نجاتی:   در ایران اما مهاجرت یکی از مسایلی است که گرچه از سوی برخی مسئولان نادیده گرفته می شود اما آمار های موجود در پژوهش های دانشگاهی کشور و مراکز بین المللی همچون صندوق بین المللی پول نشان می دهد، مهاجرت در بین ایرانیان جدی است.

 از طرف دیگر گروهی از مسئولان و ناظران اجتماعی در کشور معتقدند، مهاجرت نخبگان دارای جنبه های مثبت و در نوع تاثیر گذاری در کشور است، به طوریکه پیش از این محمد حسن دوگانی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس و رئیس کمیته جلوگیری از مهاجرت نخبه گان در مجلس هشتم عنوان کرده بود: "ما مباحث مطرح شده درباره میزان متخصصان ایرانی در خارج از کشور را فرار مغزها نمی دانیم. این مهاجرت نخبه گان است. تعدادی از دانشجویان خوب ایرانی که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور می روند، فرصتهای تحصیل بهتری را در کشورهای دیگر می یابند و برای آن، ممکن است به کشور بازنگردند. البته بسیاری نیز به زودی پس از فارغ التحصیلی به کشور برمی گردند. به طور مثال، شخصا با تعدادی از دانش آموزانی که رتبه های برتر در المپیادهای بین المللی داشته اند، برخورد کرده ام که پس از تحصیل در بهترین دانشگاه های اروپا به ایران بازگشته اند."

مهاجرت نخبگان در ایران از کی شروع شد؟
پس از فرستادن محصلان ایرانی در زمان عباس میر زا به کشورهای غربی برای تحصیل علوم و فنون، از دهه های 1340 و 1350 سیل مهاجرت دانش آموختگان ایرانی به کشورهای پیشرفته آغاز شد . در اوایل دهة 1350 با افزایش ناگهانی قیمت نفت و در نتیجه بالا رفتن رشد تولید ناخالص داخلی ، جریان اعزام دانشجو و خروج ایرانیان از کشور شدت مضاعفی به خود می گیرد . در سال 1356 (حدود 15 ماه قبل از انقلاب اسلامی ) و سالهای 1357 تا 1360 با داغ شدن جریانات سیاسی ایران،تعدادی از کشور خارج شدند که تعداد آنها را حدود 2 میلیون نفر تخمین می زنند و اکثر آنها تحصیلکرده ها، پزشکان و متخصصان بوده ند که ارزش آنها، حدود 400 میلیارد دلار بوده است.

70 درصد مهاجران ایرانی در آمریکا مهاجر ماهر با تحصیلات دانشگاهی هستند
براساس مطالعه کارینگتن و دتراژیاچ دو جمعیت شناس بزرگ آمریکایی تعداد مهاجران ایران به ایالات متحده در سال 1990، 150906 نفر بوده است که از میان آنها 105526 نفر، افراد دارای تحصیلات ،1990دانشگاهی بوده اند. بنابراین ملاحظه می شود که تنها در سال 1990 ، حدود 70 % از مهاجران ایران به ایالات متحده، مهاجرین ماهر با تحصیلات دانشگاهی بوده اند.از طرف دیگر آمارهای منتشر شده از سوی صندوق بین المللی پول نشان می دهد که ایران از لحاظ فرار مغز ها، در میان 61 کشور در حال توسعه، رتبه نخست ر ا دارد.سایر آمار ها هم مهاجرت رو به رشد ایرانیان تحصیل کرده به خارج از کشور در دوره 1973، 1993 را نشان می دهد، به گونه ای که در این دوره به طور میانگین هر سال نزد یک به دوازده هزار نفر نیروی کارشناس از ایران به دیگر کشورها مهاجرت کردند.

20 درصد پزشکان ایرانی در آمریکا مشغول به کار هستند
از طرف دیگر بر اساس مطالعات صورت گرفته از دانشگاه های علوم پزشکی کشور و محققان دانشگاه علوم پزشکی مازنداران به نقل از مجله علمی نامه علوم اجتماعی وابسته به دانشگاه تهران در اواخر دهه 80،حدود پنج هزار پزشک ایرانی در امریکا مشغول به کار بوده اند که حدود چهار هزار نفر از آنان دوره های عمومی پزشکی را در ایران گذرانده اند و برای تخصص به امریکا مهاجرت نمودند .همچنین اخیرا حدود سه هزار پزشک ایرانی برای دور ه های تکمیلی از آمریکا پذیرش گرفتند . یعنی حدود هشت هزار پزشک ایرانی در امریکا به سر می برند و به عبارت روشن تر حدود ٢٠درصد از پزشکان ایرانی در امریکا مشغول به کارند .

چرا اساتید و نخبگان ایرانی به فکر مهاجرت می افتند؟
آمار ها چه از منظر داخلی و چه از منظر آمار های بین المللی و خارجی نشان می دهد، فکر مهاجرت در ذهن بسیاری از اساتید و نخبگان ایرانی وجود دارد. بر اساس آخرین پژوهش دانشگاهی معتبر در کشوردر دانشگاه مازندران که در نشریه علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران به تایید و چاپ رسیده است، بیش از 500 استاد دانشگاه در کشور مورد بررسی قرار گرفته اند، که بر اساس آن دلایل موثر در مهاجرت این اساتید به کشور های خارجی و کشش های موجود در کشور های خارجی برای جذب آنها مورد بررسی قرار گرفته است.
در این پژوهش ٢٧ درصد اعضای هیئت علمی به گروه علوم انسانی، ٢٧ درصد علوم کشاورزی، ٢٥درصد فنی و مهندسی و ١٢ درصد مابقی را اعضای هیئت علمی دانشکده علوم پایه شرکت کرده اند که 56 درصد دارای مدرک دکترا، 37 درصد فوق لیسانس بوده اند که از این میان 60 درصد از اعضای هیئت علمی دانش آموخته در داخل کشور و 32.1 درصد دانش آموخته خارج از کشور بودند.

بر اساس اطلاعات موجود اعضای هیئت علمی دانشگاه عواملی نظیر عدم توجه اجتماعی به ارزش فعالیت های علمی ( ٩٢ درصد)، نبود تسهیلات لازم برای پژوهش ( ٨٢درصد)، پایین بودن حقوق و دستمزد و احساس وجود تبعیض و نابرابری در جامعه (هرکدام٧٢ درصد)، دسترسی محدود به منابع علمی ( ٦٧ درصد) به ترتیب، اهمیت خیلی زیاد و زیاد در مهاجرت نخبگان علمی به خارج از کشور دارند . در حالی که عواملی نظیر وجود فشارهای سیاسی و نبود آزادی ا براز عقیده عوامل مؤثر در مهاجرت نبوده و به زبان آماری معنی دار نیست . به هر حال داده های حاصل از نظرسنجی اهمیت ز یاد اشتیاق به کارهای علمی و پژوهش ی را در نظر اعضای هیئت علمی آشکار می کند.  

در نمودار زیر دلایل مهاجرت اساتید ایرانی از نظر خود آنان و درصد موافق و مخالفت با این دلایل را بخوانید؛

کشش امکانات مادی بهتر برای زندگی و ارتقاء رشد علمی و حرفه ای در کشور های خارجی

نتایج  حاصل از این پژوهش نشان می دهد، اعضای هیئت علمی دانشگاه معتقد هستند که عواملی نظیر: امکانات ما دی و رفاهی بهتر برای زندگی ( ٨٨ درصد)، ارتقاء رشد علمی و حرفه ای ( ٨٣ درصد)، وجود فرصت های شغلی بهتر ( ٨٢ درصد)، دسترسی به حقوق و دستمزد بیشتر ( ٨١ درصد)، آسایش روانی و اجتماعی بهتر برای خود و خانواده ( ٧٧ درصد)، علاقه به زندگی در یک جامعه بدون احساس تبعیض ( ٦٨ درصد)، ارتباط بهتر تخصص با نیازهای جامعه خارجی در کشش به مهاجرت خارج کشور ذکر شده « زیاد » و « خیلی زیاد »( ٦٥ درصد) به ترتیب اهمیت است. ولی وجود مؤلفه هایی نظیر جاذبه های بهتر فرهنگی برای زندگی و همچنین رابطه معناداری بین و مهاجرت نخبگان مشاهده نشد.
اساتید بررسی شده در این پژوهش عواملی مانند زندگی در جامعه ای که عدالت اجتماعی در آن وجود داشته باشد، رعایت قانون و دستگیری سریع، مجرمین، احساس امنیت شغلی فردی و اجتماعی، احساس امنیت شغلی در کار و محیط آرام، بی اهمیتی مسؤولان نسبت به حفظ مغزها در داخل کشور، کاهش اعتماد به نفس در داخل کشور، فرصت های تحصیلی و شغلی بهتر برای فرزندان، ارزش اجتماعی افراد متخصص و تحصیل کرده، بوروکراسی دس ت و پاگیر توأم با فقدان امکانات لازم برای زندگی، وجود فضای شایسته سالاری در خارج از کشور، تبلیغات فضای مثبت و اظهار رضایت نخبگانی که از کشور خارج می شوند، به روز بودن امکانات پژوهش، احساس آرامش و امنیت در یک جامعه آزاد را نیز در خروج نخبگان علمی به خارج از کشور دخیل دانستند.
 

در نمودار زیر دلایل و کشش های موجود برای مهاجرت اساتید ایرانی به خارج ازکشور را از نظر خود آنان و درصد موافق و مخالفت با این دلایل را بخوانید؛

در جدول زیر اثرات منفی  و مثبت مهاجرت نیروی کار را بخوانید؛ (منبع جدول: وزارت کار)

23745