با بارندگي هاي اخير در استان هاي نيمه غربي کشور خصوصا لرستان، ايلام و خوزستان، بحثي که از حدود 11 سال پيش يعني از زمان سيلاب سال 1384 از سوي برخي مسئولين استان فراموش شده بود، دوباره جدي شد. برابر اطلاعي که دوستان سازمان آب و برق ارائه کرده اند، در اثر سيلاب ورودي از بالادست حوضه آبريز سد دز با دبي پيک حدود 8000 متر مکعب بر ثانيه، دريچه هاي سرريز سد دز با دبي حدود 4850 متر مکعب بر ثانيه باز شد و سيلاب به سرعت به شهر دزفول در حدود 30 کيلومتري سد رسيد. با توجه به دبي رها شده از سد دز و زمان کوتاه رسيدن سيلاب از سد دز به شهر دزفول، به دليل فاصله کم و سرعت زياد انتقال سيلاب در حد فاصل سد دز تا شهر دزفول از ديروز در شبکه هاي خبري و گروه هاي مختلف شبکه هاي اجتماعي شاهد انواع خبرهاي ضد و نقيض هستيم. به عنوان مثال يکي ازمسئولين خروجي سد دز را 9000 متر مکعب بر ثانيه عنوان کرد!!
شبکه خوزستان به صورت دائم زير نويس مي کرد که از ساعت 12 تا 16 روز پنج شنبه از تردد در جاده هاي ساحلي اهواز خودداري کنيد. يا شهردارمحترم آبادان مصاحبه کرده و فرمودند سيلاب رودخانه دز صبحروز جمعه به آبادان خواهدرسيد و آب رودخانه بهمنشير دو متر افزايش خواهد يافت. شهرداري آبادان با تمام توان در حال احداث سيل بند در حاشيه رودخانه بهمنشير است. يا معاون عمراني استاندار در مصاحبه اي فرموده اند که بايدآماده عبور دبي 4000 متر مکعب در عصر جمعه از مقطع شهر اهواز باشيم!!!!! يا برخي از مقامات از وقوع سيلاب با دوره بازگشت 10000 ساله در رودخانه دز خبر دادند.
حال سئوال اصلي اين است که سيلاب رها شده در چه زماني به نقاط مختلف رودخانه دز و کارون خواهد رسيد و وقتي به اين نواحي مي رسد ، حداکثر سيلاب چه مقدار مي باشد و اين سيلاب چه خطراتي را ايجاد خواهد کرد.
بر اساس مدلهاي هيدروليکي موجود از رودخانه هاي کارون و دز سيلاب خروجي از سد دز پس از دو ساعت بدون هيچ تغييري به شهر دزفول خواهد رسيد.
اما در طول رودخانه دز به شدت از شدت و پيک سيلاب کاسته خواهد شد. به عنوان مثال سيلاب پس از حدود 18 ساعتبه چند کيلومتري بالادست ايستگاه حرملهمي رسد(ايستگاه حرمله در فاصله حدود 120 کيلومتري از سد دز و فاصله 90 کيلومتري از بند قير واقع شده است. ) ولي پيک سيلاب در اين نقطه حدود 3500 متر مکعب بر ثانيه خواهد بود و اين پيک حدود 30 ساعتپس از شروع سيلاب به اين نقطه خواهد رسيد.در پايين دست ايستگاه حرمله، خصوصا در ساحل چپ که محدوده اراضي کشت و صنعت است، رودخانه داراي پخش سيلاب وسيعي مي باشد و اين پخش سيلاب سبب خواهد شد که در يک کيلومتري پايين دست ايستگاه حرمله دبي رودخانه به 2500 متر مکعب بر ثانيه برسد. زمان رسيدن سيلاب به اين نقطه تفاوت چنداني با نقطه بالا دست نداشته و پيک سيلاب حدود 32 ساعت پس از شروع سيلاب به اين نقطه خواهد رسيد. دبي فوق در اين بازه ها بسيار بيشتر از توان عبور سيلاب رودخانه دز مي باشد و در اين نواحي حتي ممکن است ازهر دو سمت رودخانه، خصوصا در ساحل چپ رودخانه تا چندين کيلومتري اراضي حاشيه رودخانه دز دچار آب گرفتگي شوند. لذا بحراني ترين زمان براي اراضي پايين دست رودخانه دز از ظهر روز جمعه شروع خواهد شد و اين شرايط بحراني تا روز دوشنبه تداوم خواهد داشت.
دبي سيلاب پس از حدود 26 ساعت به محدوده ايستگاه بامدژ مي رسد (ايستگاه بامدژ در فاصله حدود 35 کيلومتري از انتهاي رودخانه دز واقع است) ولي به دليل پخش سيلاب وسيعي که در بالادست ايستگاه بامدژ اتفاق افتاده است از شدت سيلاب به شدت کاسته خواهد شد و پيک سيلاب پس از 50ساعتبا شدت 1300 تا 1500 متر مکعب بر ثانيه به اين نقطه خواهد رسيد.
همانطور که ملاحظه مي گردد بحراني ترين محدوده حد فاصل ايستگاه هاي حرمله تا بامدژ مي باشد و مشکل آب گرفتگي در اين نواحي از ظهر جمعه به تدريج شروع خواهد شد و تا روز دوشنبه ادامه خواهد داشت.
سيلاب فوق پس از 34 ساعت يعني عصر جمعه به شهر ملاثاني خواهد رسيد و در شهر ملاثاني دبي رودخانه کارون به تدريج افزايش خواهد يافت و پس از چهار روز (96 ساعت) از شروع رها سازي سيلاب يعني صبح دوشنبه به حداکثر مقدار خود يعني عدد 2300 تا 2500 متر مکعب بر ثانيه خواهد رسيد و اين دبي تقريبا تا روز چهارشنبه تداوم خواهد داشت و از روز چهارشنبه به تدريج از دبي رودخانه کاسته خواهد شد. علت اضافه شدن پيک سيلاب در شهر ملاثاني نسبت به ايستگاه بامدژ، اضافه شدن سيلاب ناشي از بارندگي در حوضه هاي مياني پايين دست سد گتوند مانند رودخانه شوردشت بزرگ مي باشد. عدد فوق تقريبا خطري براي شهر ملاثاني ايجاد نخواهد کرد ولي روستاهاي حاشيه شهر ملاثاني دچار مشکل خواهند شد. لذا زمان مناسب جهت تخليه روستاهاي حاشيه شهر ملاثاني روز شب جمعه مي باشد.
اما در شهر اهواز سيلاب رودخانه دز و حوضه هاي مياني رودخانه کارون حدودا پس از 48 ساعت از شروع بازشدگي دريچه هاي سد يعني صبح شنبه به شهر اهواز خواهند رسيد و به تدريج دبي اهواز شروع به افزايش خواهد کرد. پس از چهار و نيم روز (110 ساعت) از شروع رها سازي آب از سد دز، دبي رودخانه کارون در مقطع شهر اهواز به اوج خود با مقدار 2200 تا 2500 متر مکعب بر ثانيه خواهد رسيد. لذا مردم محترم شهر اهواز بايد از بامداد تا ظهر شنبه شاهد افزايش تدريجي دبي باشند و دبي از شب دوشنبه تا صبح سه شنبه در اهواز به اوج خود خواهد رسيد و اين دبي اوج تا روز پنج شنبه تداوم خواهد داشت. البته با توجه به اينکه برابر پيش بيني بالا دبي در مقطع شهر اهواز کمتر از 3000 متر مکعب بر ثانيه مي باشد و به همت سازمان آب و برق خوزستان در پايين دست شهر اهواز سيلاب بر بحره ايجاد شده است و هم اکنون در دو سمت رودخانه جاده هاي ساحلي در حکم دايک هاي کنترل سيلاب مي باشند خطري شهر اهواز را تهديد نخواهد کرد. البته با دبي فوق بخش هايي از پارک هاي ساحلي از يک شنبه صبح به زير آب خواهند رفت و تا روز جمعه آينده در زير آب خواهند بود.
البته سيلابي که از ساحل راست رودخانه دز در حد فاصل ايستگاه هاي حرمله تا بامدژ از رودخانه دز خارج خواهد شد ممکن است از طريق سيلاب دشت ها به شمال اهواز و شهر ويس هم برسد. لذا روستاهايي که در فاصل ساحل راست رودخانه دز و ساحل ساحل راست رودخانه کارون قرار دارند ممکن است در اثر سيلاب خروجي از ساحل راست رودخانه دز از شب جمعه دچار مشکل آب گرفتگی شوند.
سيلاب فوق پس از 60 ساعت به شهر خرمشهر خواهد رسيد و دبي در مقطع اين شهر افزايش مي يابد ولي پيک سيلاب پس از ششروز يعني در روز چهارشنبه به خرمشهرخواهد رسيد و با توجه به ظرفيت رونديابي رودخانه کارون در پايين دست شهر اهواز سيلاب فوق هيچ خطري براي شهر خرمشهر ايجاد نخواهد کرد.
اما در شهر آبادان در حال حاضر دهانه ورودي رودخانه بهمنشير توسط سد سلولي بسته شده است و سيلاب فوق هيچ راهي براي ورود به رودخانه بهمنشير ندارد؛ در نتيجه هيچ خطري شهر آبادان را تهديد نمي کند و در ضمن سيلاب جمعه اين هفته آبادان نمي رسد بلکه پنج شنبه هفته آينده به صورت ايمن از رودخانه کارون و اروند به دريا خواهد ريخت. در مورد رودخانه بهمنشير و اروند ذکر يک نکته ديگر ضروري است و آن هم اين است که در طول 30 سال گذشته هيچ وقت خطر سيلاب در رودخانه هاي اروند و بهمنشير شهرهاي آبادان و خرمشهر را تهديد نکرده است. حتي در سال 1384 که دبي رودخانه کارون در مقطع شهر اهواز به حدود 3400 متر مکعب بر ثانيه رسيد اين سيلاب به صورت ايمن از رودخانه هاي اروند و بهمشير عبور کرد. علت اين موضوع اين است که شهر خرمشهر از نظر فاصله رودخانه اي در فاصله 200 کيلومتري شهر اهواز است و در حد فاصل شهر اهواز تا خرمشهر سيلاب دشتهاي وسيعي وجود دارد که در صورتيکه دبي در مقطع پايين شهر اهواز بيشتر از 2000 متر مکعب بر ثانيه شود آب از رودخانه کارون خارج و وارد اين سيلاب دشتها خواهد شد و مانند رودخانه دز از قدرت و شدت سيلاب به شدت کاسته خواهد شد . البته اين موضوع سبب آب گرفتگي روستاهاي حد فاصل شهر اهواز تا خرمشهر خواهد شد ولي سيلاب رسيده به شهر خرمشهر بسيار تعديل مي گردد. در حال حاضر براي حل مشکل سيلاب نواحي پايين دست شهر اهواز سازمان آب و برق خوزستان سيلاب بر بحره را در منطقه کوت عبدالله در ساحل راست رودخانه احداث کرده است و اگر دبي در مقطع شهر اهواز از 2000 متر مکعب بر ثانيه تجاوز کند مازاد دبي وارد سيلاب بر بحره و از طريق اين سيلاب بر وارد تالاب شادگان خواهد شد. همانطور که ملاحظه مي گردد در سال 1384 که دبي در مقطع اهواز 3400 متر مکعب بوده و سيلاب بر بحره احداث نشده بود سيلابي شهرهاي آبادان و خرمشهر را تهديد نکرد در حال حاضر که پيش بيني انجام شده از دبي 2500 متر مکعب بر ثانيه در مقطع شهر اهواز حکايت دارد و سيلاب بر بحره هم در مدار بهره برداري مي باشد و دهانه رودخانه بهمنشير نيز توسط سد سلولي مسدود شده است از ناحيه رودخانه بهمنشير هيچ خطري شهر آبادان را تهديد نمي کند.
البته در پايان ذکر يک نکته ضروري است با توجه به اينکه در روزهاي چهار شنبه و پنج شنبه هفته گذشته مجددا در استان لرستان بارندگي شديدي بوده است احتمال ورود يک سيلاب بزرگ ديگر به سد دز در روز شنبه يا يک شنبه وجود دارد و ممکن است به دليل پر شدن مجدد سد دز مسئولين محترم سازمان آب و برق مجددا مجبور به تخليه بخشي از سيلاب ورودي به سد دز شوند. سيلاب دوم خروجي احتمالياز سد دز بهمراتب از سيلاب اول حتي در صورت داشتن دبي پيک کمتر خطرناک تر است. چون يکي از دلايلي که از شدت سيلاب در نواحي پايين دست سد دز و رودخانه کارون کاسته دبي پايين اين رودخانه ها در زمان بازگشايي سد دز بوده است. به معني ديگر به دليل اينکه عمق آب در رودخانه هاي کارون و دز در زمان بازگشايي دريچه هاي سرريز سد دز کم بوده رودخانه هاي دز و کارون بخش زيادي از سيلاب را در خود نگه داشته اند و بخشي از آن در رودخانه دز از رودخانه خارج شده و سبب خسارت شده است. ولي در صورت بازگشايي مجدد دريچه هاي سرريز در روز شنبه يا يک شنبه مقطع رودخانه هاي کارون و دز در پايين دست سد دز پر از جريان سيلاب گذشته مي باشد و لذا از ظرفيت کنترل سيلاب اين رودخانه ها کاسته شده است و ممکن است دبي که به شهر اهواز مي رسد افزايش يابد. ولي در حال حاضر با وجود سيلاب بر بحره و اجراي طرح ساماندهي رودخانه کارون در مقطع شهر اهواز ظرفيت عبور سيلاب رودخانه کارون در مقطع شهر اهواز بين 3500 تا 3800 متر مکعب بر ثانيه مي باشد و به نظر نمي رسد سيلاب جديد هم شهر اهواز را تهديد جدي کند. ولي سيلاب احتمالي جديد خسارتهاي بيشتري به اراضي کشاورزي و روستاهاي حاشيه رودخانه دز خواهد زد.
مرتضي زرگر
دکتراي عمران آب و کارشناس ارشد مهندسي رودخانه
نظر شما