دست رد مرکز پژوهش‌های مجلس به یکی دیگر از طرح‌های احمدی‌نژاد؛ آب دریای خزر را به سمنان انتقال ندهید

طهورا شهبازی: «طرح انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان» در اواخر سال ۸۸ به عنوان اولین طرح انتقال «آب شور» برای تامین «آب شیرین» به عنوان یکی از طرح‌های دولت دوم محمود احمدی‌نژاد رسانه ای شد.

معاون وزیر نیرو در امورآب و آبفا در همان سال تامين آب شرب و صنعت، توسعه صنايع و معادن موجود، رشد اشتغال در نواحي هدف، رشد و توسعه شهرهاي حاشيه كوير، توسعه كشاورزي صنعتي با افزايش پساب حاصل از طرح و تعادل بخشي سفره هاي آب زيرزميني را از اهداف مهم اين طرح بزرگ خواند.

هرچند این طرح عظیم دولت دهم ازهمان سال با انتقادات زیادی روبه رو شد. اما در بهار سال ۹۱ محمود احمدی نژاد به مازندران رفت تا کلنگ شروع کار را بزند. (اینجا و اینجا را بخوانید)

در همان زمان عده ای این طرح را  بر خلاف ادعای مسوولان، مخرب محیط زیست دانستند و خواستار توقف آن شدند (اینجا و اینجا را بخوانید) و عده ای هم بهره وری اقتصادی آن را نشانه گرفتند مانند برخی از نمایندگان مجلس که  این طرح را از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر ندانستند.

به هرحال این طرح اجرایی نشد و یا در مراحل مقدماتی اجرا، متوقف شد. اما در دولت یازدهم هم حمید چیت چیان وزیر نیرو در مورد اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی گفت: از دید وزارت نیرو، این انتقال برای تأمین آب شرب و صنعت توجیه اقتصادی دارد، اما؛ تاکنون سازمان محیط‌زیست با اجرای این طرح مخالفت کرده است و در صورت پیدا شدن راهکارهایی برای به حداقل رساندن آثار سوء زیست‌محیطی، این طرح اجرا می‌شود.

از طرف دیگر معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت از محیط زیست یکی از منتقدان محیط زیستی طرح در شهریور ماه سال جاری در مورد اجرای این طرح گفت: در مورد انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی ایران موافقتی نشده و ما نیز موافق انتقال آب نیستیم. زیرا هنوز مجریان پروژه ارزیابی زیستی طرح را انجام نداده‌اند.

حالا گزارش مرکز پژوهش های مجلس ضمن بررسی این طرح به آثار مخرب آن بر محیط زیست نیز پرداخته است. این درحالی است که در آبان امسال عده ای از نماینده های مجلس در نامه ای از رییس جمهور خواستند طرح مشابهی را اجرا کند تا آب دریای خزر به مشهد برسد (اینجا).

نسبت فایده به هزینه طرح بسیار اندک است

در بخشی از گزارش مرکز پژوهش های مجلس دراین باره،‌ آمده است: طرح انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان با هدف تامین کمبود نیاز بخش های شرب و صنعت این استان در افق سال 1425 مصوب شده است. بر اساس این طرح قرار است سالانه 22میلیون متر مکعب آب در ساحل دریای خزر شیرین سازی شده و از طریق پمپاژ به استان سمنان منتقل شود. جدا از چالش های مربوط به مسایل زیست محیطی طرح، مهم ترین چالش این طرح مربوط به بهره وری اقتصادی آن است.

بر اساس محاسبات انجام شده توسط مشاور طرح قیمت تمام شده یک متر مکعب آب در این طرح پس از شیرین سازی و انتقال، برابر با 42873 ریال و نسبت فایده به هزینه در این طرح برابر با 0.53 است که حاکی از عدم توجیه پذیری اقتصادی آن است.

در مورد نکات فنی طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، مهم ترین موردی را که می توان مطرح کرد موضوع آثار زیست محیطی طرح است. با توجه به اینکه شوری پساب حاصل از تاسیسات شیرین سازی آب دریا نسبت به شوری پایه دریای خزر حدود دو برابر است، آثار افزایش شوری در محیط زیست و اکوسیستم دریایی باید مدنظر قرار گیرد. اگر چه استفاده از تخلیه کننده های پساب با آرایش و تعداد مناسب به عنوان راهکار معضل پیشنهاد شده، اما بررسی های مذکور و اثر پساب های خروجی بر اکوسیستم دریای خزر باید به صورت بلند مدت انجام شود.

با توجه به هزینه بالای تمام شده آب در این طرح و عدم برگشت آن در بخش صنعت، مشخص می شود که صنایع هدف در این استان با توجه به میزان مصرف آب آنها سودده نیستند که بتوانند هزینه های ناشی از شیرین سازی و انتقال آب را جبران کنند.

شیوه مصرف آب بر اثر گذشت زمان و با توجه به عوامل مختلف تغییر می کند که معمولا تغییرات مذکور در جهت افزایش مصرف آب عمل می کند. با توجه به اینکه هزینه اجرایی طرح های آبرسانی زیاد است، از این رو باید ابعاد طرح را به اندازه مناسب و وسیع در نظر گرفت تا جوابگوی نیازهای چندین سال متوالی باشد. مناسب ترین مدت بهره برداری مقید از طرح های آبرسانی یک دوره 25تا 30ساله است. دوره طرح نمک زدایی و انتقال آب دریان خزر به فلات مرکزی نیز با عنایت به زمان اجرایی طرح و بهره برداری از تاسیسات 30سال انتخاب شده است و از این پس سال 1425 به عنوان سال مقصد طرح یا افق طرح نامیده خواهد شد.

تامین 100درصد کمبود آب شرب سمنان

در بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: این طرح با توجه به مطالعات پایه جمعیتی سال 1390 و برآورد آب مورد نیاز مبتنی بر محدودیت منابع آب اقدام شده و سپس با عنایت به برنامه های توسعه مدیریت صنعت و معدن استان مبتنی بر توسعه صنایع معدنی و مادر، آب مورد نیاز برآورد شده است.

در طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، برای تامین آب شرب و صنعت شهرهای استان سمنان سناریوی زیر در نظر گرفته شده است:

- تامین 100درصد کمبود آب شرب تمامی شهرستان های استان

- تامین 50درصد کمبود آب صنعت شهرستان های گرمسار و سمنان،

- تامین 15درصد کمبود آب صنعت شهرستان مهدیشهر

- تامین 50درصد کمبود آب صنعت شهرستان های دامغان و شاهرود

پس از مشخص کردن گزینه های مختلف برای مسیر انتقال و مشخصات مربوط به هر گزینه از لحاظ زمین شناسی، ژئوتکنیک، مسیر انتقال، مسائل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مسیر نکا- ری- سمنان- گرمسار و نکا- ری- دامغان- شاهرود انتخاب شد.

با هدف کاهش آثار مخرب زیست محیطی، مسیر خط انتقال آب در استان مازندران به موازات خط لوله موجود نفت نکا-ری انتخاب شد. این خط لوله در مسیر خود از نزدیکی مجتمع کاغذسازی، پست برق گل پل شرکت نفت، زیرآب و پل سفید عبور کرده و در انتهای فصل مشترک با خط لوله نفت مذکور وارد استان سمنان شده و با عبور از تونل چشمه روزیه در این استان سرازیر شده و از نزدیکی شهرهای شهمیرزاد و مهدیشهر گذشته و در نهایت به سمنان منتهی می شود.

در انتقال آب دریای خزر به استان سمنان با توجه به اینکه در قسمت عمده ای از مسیر جریان آب با توجه به شیب مسیر به صورت ثقلی حرکت می کند، برای استفاده از انرژی آب در این مسیر، استفاده از نیروگاه های برقابی توسط مشاور طرح پیشنهاد شده است.

اثرهای مخرب طرح بر اکوسیستم های کشاورزی و جنگلی

اما گزارش مرکز پژوهش های مجلس درباره طرح انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی، به معضلات زیست محیطی این طرح هم پرداخته است: اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در کنار منافع دارای آثار منفی نیز است. در چنین پروژه هایی مطالعه و شناخت حساسیت های زیست محیطی پیش از تصمیم گیری اصلی و آغاز پروژه، اتخاذ تدابیر پیشگیرانه جهت کاهش آثار منفی بر محیط زیست را میسر ساخته و به سازگار کردن طرح با اهداف توسعه پایدار کمک شایانی خواهد کرد. آثار و پیامدهای زیست محیطی طرح به شرح زیر است:

پساب حاصل از شیرین سازی با غلظت 25گرم در لیتر با نمک و حرارت بیشتری نسبت به وضعیت فعلی آب دریای خزر به دریا تخلیه می شود که شوری و درجه حرارت آن در اثر اختلاط با آب به تدریج تعدیل شده اما می تواند در فاصله نزدیک به مجرای تخلیه کننده آثار منفی بر موجودات دریایی وارد کند.

اکوسیستم ساحلی بخش های کم ارتفاع و پست حاشیه دریای خزر در محل احداث تاسیسات آب شیرین کن را در بر می گیرد که این منطقه نیز اغلب دارای خاک ماسه ای است. بخش اعظم محدوده ساحلی در مسیر خط انتقال را زمین های کشاورزی دیم و آبی تشکیل می دهند و تنها نوار باریکی از منطقه ساحلی باقیمانده است که آن هم برای فعالیت های تفرجی مورد استفاده قرار گرفته و در ان امکانات رفاهی برای گردشگران فراهم شده است. بنابراین عمدتا گونه های گیاهی و جانوری که قدرت تطابق با انسان را دارند، می توانند در این محدوده زیست کنند.

در محیط ساحلی، مهم ترین جنبه های زیست محیطی طرح، مصرف بالای انرژی و انتشار آلاینده های ناشی از آن در طول بهره برداری از تاسیسات آب شیرین کن است. از طرف دیگر بهره برداری از این تاسیسات و اثر آن در محیط ساحلی، تخلیه لجن حاصل از عملیات پیش تصفیه است که در صورت عدم اجرای تمهید مناسب برای آن آثار منفی خود را خواهد داشت.

خط لوله انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در مسیر خود از اکوسیستم های کشاورزی و جنگلی گذشته و در مناطق مختلف تا حدی این اکوسیستم ها را متاثر می کند. البته لازم به ذکر است که آثار منفی طرح در محیط خشکی در مقایسه با محیط دریایی به دلیل گذر از مسیر موجود خط لوله انتقال گاز نکا- ری کمتر است.

کاهش امنیت گونه های جانوری

در دوره ساختمانی فعالیت هایی از جمله پاک تراشی زمین، احداث جاده های دسترسی می تواند روی جوامع گیاهی و زیستگاه های جانوری در حاشیه خط انتقال اثر بگذارد. از جمله آثار شاخص می توان به کاهش امنیت گونه های جانوری در حاشیه مسیر خط انتقال ویژه در فاز ساختمانی اشاره کرد که در محدوده مجاور با منطقه حفاظت شده، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

پساب حاصل از شیرین سازی با غلظت 25گرم در لیتر با نمک و حرارت بیشتری نسبت به وضعیت فعلی آب دریای خزر به دریا تخلیه می شود که شوری و درجه حرارت آن در اثر اختلاط با آب به تدریج تعدیل شده اما می تواند در فاصله نزدیک به مجرای تخلیه کننده آثار منفی بر موجودات دریایی وارد کند. اکوسیستم ساحلی بخش های کم ارتفاع و پست حاشیه دریای خزر در محل احداث تاسیسات آب شیرین کن را در بر می گیرد که این منطقه نیز اغلب دارای خاک ماسه ای است. بخش اعظم محدوده ساحلی در مسیر خط انتقال را زمین های کشاورزی دیم و آبی تشکیل می دهند

مهم ترین فعالیتی که در دوره بهره برداری ممکن است زیستگاه ها را تحت تاثیر قرار دهد، رفت و آمد و ترافیک است. این فعالیت در بخش هایی از محل طرح که در مجاورت زیستگاه های خاص( منطقه حفاظت شده) واقع شده، می تواند حساسیت ایجاد کند، اما در سایر نقاط مسیر به دلیل وسعت کم آن و غیر دائمی بودن این فعالیت ها قابل توجه نیست.

برای کاهش آثار منفی زیست محیطی طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، راهکارهای متفاوتی پیشنهاد شده است. در مورد راهکار کاهش آثار منفی بر محیط زیست دریایی مهم ترین راهکار ارائه شده استفاده از تخلیه کننده های پساب آب شیرین کن با آرایش مناسب در جهت نیل به استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست است. در مورد راهکار کاهش آثار منفی بر محیط زیست ساحلی، بهینه سازی مصرف انرژی تاسیسات آب شیرین کن به عنوان راهکار ارائه شده است و در نهایت مهم ترین راهکار ارائه شده در مورد آثار منفی زیست محیطی طرح بر محیط زیست خشکی، کاشت جنگل ها و پروژه های جنگل کاری است.

عدم توجیه اقتصادی، مهم ترین چالش طرح

در انتهای گزارش مرکز پژوهش های مجلس اظهار نظر کارشناسی در مورد طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در دو بخش موارد فنی و موارد مربوط به اقتصاد طرح صورت می گیرد.

در مورد نکات فنی طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، مهم ترین موردی را که می توان مطرح کرد موضوع آثار زیست محیطی طرح است. با توجه به اینکه شوری پساب حاصل از تاسیسات شیرین سازی آب دریا نسبت به شوری پایه دریای خزر حدود دو برابر است، آثار افزایش شوری در محیط زیست و اکوسیستم دریایی باید مدنظر قرار گیرد. اگر چه استفاده از تخلیه کننده های پساب با آرایش و تعداد مناسب به عنوان راهکار معضل پیشنهاد شده، اما بررسی های مذکور و اثر پساب های خروجی بر اکوسیستم دریای خزر باید به صورت بلند مدت انجام شود.

تاثیر پساب های خروجی از آب شیرین کن ها بر اکوسیستم دریای خزر در بلند مدت و با یک روش مشخص بررسی نشده است. مورد دیگری که باید به آن توجه کرد، مصرف نسبتا بالای انرژی طرح است. استفاده بالا از انرژی برق که در کشور عمدتا توسط نیروگاه های حرارتی تولید می شود در نهایت به تولید بیشتر گازهای گلخانه ای توسط سوخت های فسیلی منجر می شود.

با توجه به اینکه بیشتر میزان انتقال آب در این طرح جهت مصارف صنعت صورت می گیرد، محاسبه نیاز صنعت باید به صورت صحیح انجام شود. محاسبه نیاز صنعت شهرهای استان سمنان و مبانی آن در گزارش های تهیه شده به صورت مشخص ارائه نشده است و درصدهای ذکر شده در سناریو نهایی تامین آب شرب و صنعت از مبانی و معیارهای مشخصی برخوردار نیست.

همچنین با وجود تفاوت استانداردهای کیفی آب برای نیازهای شرب و صنعت، معلوم نیست که چرا در طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، استاندارد یکسانی برای کیفیت آب شرب و صنعت لحاظ شده است. یکسان لحاظ کردن این استانداردها با توجه به اینکه معمولا کیفیت آب مورد نیاز در صنعت پایین تر از کیفیت مورد نیاز برای آب شرب است، می تواند در افزایش هزینه های تصفیه و شیرین سازی آب دریا نقش مهمی را داشته باشد.

مهم ترین چالشی که در مورد طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان وجود دارد عدم توجیه پذیری اقتصادی آن است. تمام گزینه های بررسی شده به نحوی به انتقال آب از دریای خزر متکی هستند و هیچ گزینه ای در جهت تامین نیازهای کمبود شرب و صنعت با استفاده از منابع آب موجود مطرح نیست.

در حال حاضر حداقل میزان آب تجدید شونده در استان سمنان حدود 3میلیارد متر مکعب است که عمده آن در بخش های کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می شود. به نظر می رسد که منطقی تر است به جای تاسیس یک طرح سازه ای بزرگ با هزینه های بسیار و عواقب زیست محیطی احتمالی و همچنین زیان ده بودن آن، با تکیه بر افزایش بهره وری و مدیریت تقاضا در بخش های مختلف، به خصوص بخش کشاورزی، با هزینه های کمتر به هدفی مشابه دست یافت.

نکته قابل تامل دیگر درباره طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان این است که با توجه به اینکه بیشتر آب انتقالی برای مقاصد صنعت انتقال می یابد، این سوال مطرح می شود که صنایع در نظر گرفته شده در افق طرح و مستقر در استان تا چه حد آب بر هستند و قابلیت انتقال آنها به خارج از استان تا چه حد اجرایی بوده و چه مقدار نیاز آبی بخش صنعت را کاهش می دهد.

47233