دریاچه ارومیه، مرده ای که به سادگی زنده نمی شود

امید سلیمی بنی: دریاچه ای که کشاورزی و سد بستن روی رودخانه ها، آن را خشکاند، همچنان خبرساز است. اینطور که دولت می گوید نباید برای زنده کردن دریاچه ای که می گویند مرده، عجله کرد. البته عده ای هم می گویند زنده شدن این مرده، کاری ندارد. در این بین، فرنگی ها و چشم بادامی ها هم آمده اند و می گویند می توانند با دم عیسی خود، این مرده راد جان ببخشند، ولی واقعیت این است که دریاچه ارومیه، به راحتی جان نمی گیرد، چون تصمیم گیران باید حواسشان به موضوع دیگری هم باشد: اشتغال و اقتصاد آذربایجان.

واقعیت این است که سر گربه ای که میان نقشه خاورمیانه چمباتمه زده، یعنی استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، اقتصادی متکی به کشاورزی دارد و آبی که برای این کشاورزی مصرف می شود، همان آبی است که باید دریاچه ارومیه را جان دوباره بدهد. به بیان دیگر، مدیران کشور باید بین دو راهی قطع آب کشاورزی و از بین رفتن کشاورزی این خطه و مرگ تدریجی ارومیه، یکی را انتخاب کنند. آب، کم است و نمی شود هم دریاچه ارومیه را آب داد و هم به زمینهای کشاورزی حوضه آبریز این دریاچه که طبق آمار رسمی نزدیک به 480 هزار هکتار زمین زیر کشت است، آب رسانی کرد.

آمار رسمی می گوید ارزش ریالی محصولات کشاورزی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دست مردم می آید، نزدیک به 2 هزار میلیارد تومان است (اگر با دلار 3 هزار تومانی حساب کنیم) و در صورتی که دست کم 5 سال این زمینها، کاملا بی آب بمانند و آب رودخانه ها به دریاچه ارومیه جاری شود، می توان این دریاچه را زنده کرد. به عبارت دیگر، باید مردم منطقه حوضه آبریز این دریاچه، در طی 5 سال (به شرط ثابت ماندن دلار) نزدیک به 10 هزار میلیارد تومان از کیسه بخورند.

احیای ارومیه، کشاورزی آذربایجان را نابود می کند

این چنین است که کارشناسان و مدیران وزارت نیرو که مسئول تامین آب مورد نیاز کشاورزی در منطقه هستند می گویند اگر می خواهید دریاچه با سرعت و در 5 سال احیا شود، بسم الله، ولی یک نفر جواب از بین رفتن زندگی کشاورزان منطقه را بدهد. این حرفی بود که وزیر نیرو، در مجمع نمایندگان استان آذربایجان شرقی، با ادبیات سیاستمدارانه و در قالب الفاظ کنایه آمیز گفت. چیت چیان، حرفی که مغز آن، بر عهده گرفتن مسئولیت از بین رفتن زندگی کشاورزان سه استان باشد را به نمایندگان این استان، اینطور گفت: "اگر نتوانیم مدیریت مصرف را در آب کشاورزی اعمال کنیم، دریاچه ارومیه هرگز زنده نخواهد شد. جهادکشاورزی موظف است با آموزش کشاورزان و آگاه سازی آنان برای تغییر در الگوی کشت، ضمن بالا بردن بازده کشاورزی و کاهش مصرف آب در این بخش،‌ مازاد آب باقیمانده را به دریاچه ارومیه هدایت کند."

او البته آب پاک را روی دست طرفداران محیط زیست ریخت که منتظر بودند تا برآمدن اقبال دولت یازدهم، معجزه برای دریاچه ارومیه رخ بدهد و همه چیز به وضع قبل از سال 84 برگردد: "در مورد دریاچه ارومیه باید حقایق را به مردم بگوییم و توقع بی مورد ایجاد نکنیم. ما به 10 تا 15 سال زمان نیاز داریم تا بتوانیم دریاچه ارومیه را به وضع سابق برگردانیم و هرگونه شعار و وعده تبلیغاتی و سیاسی که به دور از حقیقت باشد، خیانت به دریاچه ارومیه و مردم است. برای نجات دریاچه ارومیه تمام توانمان را به کار می گیریم و اگر نتوانیم مدیریت مصرف را در آب کشاورزی اعمال کنیم، دریاچه ارومیه هرگز زنده نخواهد شد. این وزارتخانه تمام توان خود را برای نجات دریاچه ارومیه به کار خواهد گرفت."

نمایندگان مجلس هم بیکار ننشستند و برخی از آنها گفتند این حرفها را قبول ندارند.

5 ساله می شود ارومیه را زنده کرد

کمال الدین پیرموذن، عضو فراکسیون محیط زیست، یکی از نمایندگان مجلس است که به سخنان رئیس سازمان محیط زیست استناد می کند و می گوید دریاچه ارومیه با 5 سال کار درست، احیا می شود. او در گفتگو با خبرآنلاین گفت با اجرای راهکارهای مربوط به مدیریت مصرف آب مثل انتقال آب از رودخانه هایی مانند ارس و دریای خزر، باروری ابرها، تغییر الگوی کشت، جلوگیری از ادامه برداشت های غیرمجاز آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، توقف برداشت آب از طریق حفر چاه های غیرمجاز، توقف سدسازی و مطالعات آن در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، لایروبی رودخانه های موثر بر دریاچه ارومیه و رهاسازی منابع آبی ذخیره شده در پشت سدها می شود دریاچه ارومیه را در طول 5 سال احیا کرد.

وزیر نیرو البته پایش را در یک کفش کرده که این راهکارها را طی می کنیم، ولی نه به قیمت از دست رفتن زندگی کشاورزان: " ما برای نجات دریاچه ارومیه آنچه از دستمان برمی آید، انجام می دهیم که بخشی از اقدام ها شامل فراهم کردن مقدمات انتقال آب از رودخانه هایی همچون ارس و ... به دریاچه ارومیه است و در این راستا از مشاوره کارشناسان داخلی و خارجی مانند کارشناسان فرانسوی و چینی سود می بریم."

وزیر نیرو پیش از این درباره مدیریت مصرف آب دربخش کشاورزی خواستار همکاری مردم استان های آذربایجان شرقی و غربی و کردستان، به ویژه کشاورزان منطقه شد: امیدواریم با افزایش راندمان کشاورزی و اصلاح الگوی کشت در اطراف دریاچه ارومیه، بتوان آب صرفه جویی شده را به سمت این دریاچه هدایت کرد.

چشم بادامی هایی که سد می ساختند

میراث خجسته دولت دهم، در دریاچه ارومیه، اندک اندک رونمایی می شود. سیاستهای محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق که قرارداد همکاری با رییس جمهور چین در زمینه سدسازی چینی ها در ایران امضا کرده بود، هنوز هم گریبان ارومیه را رها نکرده است. دولت دهم در واپسین ماه های حضورش، قراردادی را با رئیس جمهور چین امضا کرد که طی آن، قراردادی به ارزش هزار و 400 میلیارد تومان برای انتقال آب از ارس به دریاچه ارومیه، بسته شد. البته همان زمان، نقی کریمی، مدیرعامل وقت شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی اعلام کرد تخصص این شرکت چینی، سد سازی است و هم اکنون نیز در برخی از پروژه های سدسازی در ایران، فعالیت می کند. 

کریمی همان زمان نیز اشاره کرد در نیمه اول سال 92، دو سد بزرگ دیگر، روی رودخانه های نزدیک به دریاچه ارومیه، به بهره برداری می رسد که البته، در این پروژه ها نیز پای چشم بادامی ها در میان بود، سد قزل داغ ماکو و سد سیلوه روی رودخانه های این استان بسته شد تا باز هم مقصد نهایی این رودخانه ها، کم آب بماند.

به جز چینی ها، فرانسوی ها و بلژیکیها نیز اعلام کرده بودند تمایل دارند بر سر این خوان گسترده، حاضر شوند. بلژیکیها البته گفته بودند برای احیای ارومیه می آیند، آن هم در سه سال، یعنی کاری که تقریبا ناممکن است. شرکت فرانسوی فیدال که نماینده حقوقی شرکت بلژیکی tracktable engineering است که آن هم تابع شرکت ژدف سوئز فرانسه محسوب می شود گفته بود اگر ما پایمان به خاک ارومیه برسد، سه ساله دریاچه آن سامان را زنده می کنیم، البته این سخنان باز هم در زمان دولت دهم زده شد و هنوز کسی نتوانسته این ادعا را راستی آزمایی کند.

آب دزدی، درد بی درمان ارومیه

واقعیت این است که علاوه بر سیاستهای اشتباه دولت دهم که فقط و فقط سدسازی را در دستور کار خود قرار داده بود و سازمان محیط زیست آن دولت، ماشین امضای مجوزهای گوناگون به سدسازان محسوب می شد، مردم حوضه آبریز ارومیه مقصر اصلی بلایی است که سر دریاچه زیبایشان آمده. 

آمارهای مختلف می گوید آب دزدی مردم یعنی همان حفر چاه های غیر مجاز، پوست دریاچه ارومیه را ذره ذره کنده و آن را به این روز انداخته. مشاور سازمان محیط زیست می گوید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بیش از 17 هزار حلقه چاه غیر مجاز شناخته شده، شیره جان ارومیه را می می کند. به جز این تعداد چاه شناخته شده غیر مجاز، نزدیک به 55 هزار حلقه چاه دیگر نیز حفر شده که مجاز بودن همه آن هم اثبات نشده است. منافع کشاورزان را تامین می کند. چاه هایی که نه مجوز دارند و نه کسی می داند چقدر دل را سوراخ کرده و به عمق رفته اند.

حتی اگر مسئولان وزارت نیرو، تمام این چاه ها را پر کنند، زندگی 9 تا 12 میلیون آذری تحت تاثیر این سیاست قرار خواهد گرفت. به بیان دیگر، آب دزدی از حوضه آبریز ارومیه، باعث ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی برای انبوهی از مردم شده که هر گونه تغییر در روند فعلی یغمای آب در آن اقلیم، تبعات اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی به دنبال دارد. از یاد نباید برد آذربایجان شرقی و غربی، در یکی از حساس ترین مناطق مرزی ایران قرار گرفته و همواره امنیت آن، مورد تهدیدهای فرامرزی بوده است.

به همین دلیل است تاکنون بیش از 40 راهکار منطقی برای احیای ارومیه، پیشنهاد شده اند که کمتر از نیمی از این راهکارها، قابلیت اجرایی دارد و در حال حاضر، تنها 19 راهکار در دست اقدام کارگروه نجات دریاچه ارومیه است. این کارگراه که با مسئولیت وزیر نیرو و عضویت معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور، رییس سازمان حفاظت محیط زیست، وزیر کشور و وزیر جهاد کشاورزی در حال برگزاری است، قرار است حیات را به دریاچه ارومیه و حریم این منطقه بازگرداند.

دریاچه چقدر آب می خواهد؟

وزیر نیرو در پاسخ به این سئوال می گوید برای احیای دریاچه ارومیه دست کم سالانه باید 3 میلیارد و 100 میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه تزریق شود، یعنی دقیقا همان میزانی که کشاورزی منطقه نیاز دارد.

از طرف دیگر، مشاور سازمان محیط زیست می گوید نیاز سالانه این دریاچه بیش از 7 میلیارد و 500 میلیون متر مکعب آب است. یعنی اینجا هم اختلاف تاریخی بین محیط زیست و وزارت نیرو در گرفته، محیط زیست تلاش دارد حق آبه بیشتری برای دریاچه بگیرد و وزارت نیرو می گوید هر قطره آبی که به دریاچه می رود، کشاورزی منطقه را تضعیف می کند. این درحالی است که بیش از 90 درصد آبی که در ایران مصرف می شود، در بخش کشاورزی استفاده می شود. ضمن اینکه راندمان کشاورزی در ایران بیش از 30 درصد نیست. یعنی اصلاح شیوه کشاورزی و آبیاری می تواند حق آبه دریاچه ارومیه و دیگر تالاب های رو به موت ایران را تامین کند. 

دراین باره یکی از نماینده های آذربایجان شرقی و عضو کمیسیون کشاورزی مجلس به مهر گفته: اگر بخش کشاورزی بطور جدی مورد توجه قرار گیرد، می توان از هدر رفت آب در حوضه های آبریز دریاچه ارومیه جلوگیری کرد که خود این موضوع می تواند نقشی تعیین کننده در حل مشکل بی آبی این دریاچه باشد چرا که بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز این دریاچه، در اراضی کشاورزی مناطق همجوار استفاده می شود.

به عقیده غلامرضا نوری، نماینده بستان آباد، باید با اصلاح روش های آبیاری سنتی در اراضی همجوار ارومیه، ضمن جلوگیری از هدر رفت آب های سطحی و زیرزمینی نسبت به افزایش بهره وری از منابع آبی موجود اقدام کرد: "با روش های آبیاری فعلی نه تنها آب های سطحی بدرستی مورد استفاده قرار نمی گیرند بلکه با حفر چاه های غیر مجاز بیش از بیش به بحران کم آبی دریاچه ارومیه و شوری اراضی همجوار دامن زده می شود."

همچنین رییس بخش تحقیقات آبیاری و خاک موسسه تحقیقات خاک و آب کشور معتقد است: اصلاح مدیریت آب در باغات و اراضی کشاورزی، راهکار مناسب برای مقابله با پسروی دریاچه ارومیه از منظر وزارت جهاد کشاورزی است.

به عقیده سعید غالبی، وجود ضعف و مشکلات مدیریت بهینه مصرف آب در مزارع و باغات کشور از مهمترین موضوع های چالشی در کشور است: عمده ترین تلفات در مصرف آب به این قسمت مربوط می شود. ضعف در ساختار الگوی مصرف در مزارع و باغات به علت پیروی نکردن از الگوی مصرف آب، افزایش تولید در واحد سطح، پایداری و تضمین تولید اقتصادی در شرایط بحران آب و خشکسالی از دیگر مشکلات مربوط به بخش آب کشاورزی در کشور و حوضه دریاچه ارومیه است

رییس جمهور میانجی می شود؟

اما برای مدیریت اختلاف نظر ذاتی سازمان محیط زیست و وزارت نیرو به نظر دولت باید میانجی گری کند؛ شاید وزارت جهاد کشاورزی باید نقش پررنگتری داشته باشد و کشاورزی و سیستم آبیاری منطقه اصلاح کند، یعنی به طور جدی وارد گود شود و نه آنطور که پیش از این اتفاق افتاده و یکی بوده برای نمونه مثل پروژه ظاهرا موفق کشت و صنعت مغان. 

همچنین اینجاست که نگاه شخص رییس جمهور برای اولویت دادن کشاورزی یا محیط زیست، تعیین کننده است. لابد دولت اعتدال که همواره تاکید دارد روی مرز تعادل حرکت کند، چاره ای جز این ندارد که علاوه بر توجه به رونق کشاورزی در منطقه، آرام آرام، حق آبه مورد نیاز دریاچه ارومیه را تامین کند.

آرام آرام به این معنی که قطعا تا 5 سال آینده، ارومیه به وضع پیش از سال 84 باز نمی گردد. بلکه همانطور که چیت چیان، وزیر نیرو گفته، دست کم باید 10 سال صبر کرد.

47/231