دوره پنجم، سال 1365
حضور پررنگ موج نویی‌های سینمای ایران
ـ پنجمین جشنواره فیلم فجر با تغییرات اندکی نسبت به سال گذشته برگزار شد. در این دوره بخش «چشم‌انداز سینمای آسیا» حذف و «جشنواره سه قاره» و «نمایشگاه پوسترهای سینمایی» اضافه شد. تعداد فیلم‌های خارجی شرکت‌کننده افزایش پیدا کرد. بالأخره هیئت داوران موفق شد فیلمی را ـ «پرواز در شب» رسول ملاقلی‌پور ـ به عنوان بهترین فیلم برگزیند. و مهم‌تر از همه، در این دوره نه تنها هیچ زنی جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را دریافت نکرد، بلکه جایزه بازیگر زن مکمل هم حذف و هیچ توضیحی هم ارائه نشد. و همه این‌ها در شرایطی اتفاق افتاد که حمیده خیرآبادی در فیلم «اجاره‌نشین‌ها» بازیگر نقش مکمل بود و سوسن تسلیمی در فیلم «طلسم» بازیگر نقش اول.
ـ از جالب‌ترین نکات این جشنواره، حضور پررنگ کارگردانان نسل اول است. داریوش مهرجویی با فیلم «اجاره‌نشین‌ها»، ناصر تقوایی با «ناخدا خورشید»، مسعود کیمیایی با «تیغ و ابریشم» و عباس کیارستمی با «خانه دوست کجاست؟» حال و هوای متفاوتی به جشنواره پنجم دادند؛ اگرچه فیلم کیمیایی به بخش مسابقه راه پیدا نکرد و فیلم‌های مهرجویی و تقوایی هم که راه پیدا کردند و نامزد دریافت جوایزی شدند، در نهایت جایزه‌های اصلی را نگرفتند. کیارستمی البته لوح زرین بهترین کارگردانی و جایزه ویژه هیئت داوران را دریافت کرد. بهرام بیضایی هم در این سال فیلم «باشو، غریبه کوچک» را آماده نمایش داشت که اصلاً در جشنواره شرکت داده نشد.
ـ در این دوره، فیلم‌سازانی نظیر پوران درخشنده، ابراهیم حاتمی‌کیا، داریوش فرهنگ، مهرزاد مینویی، اصغر هاشمی و ابراهیم فروزش اولین فیلم بلندشان را روانه جشنواره کردند. در بخش فیلم کوتاه هم عزیزالله حمیدنژاد با فیلم نیمه‌مستند «زندگی در ارتفاعات» حضور داشت که با استقبال زیادی روبه‌رو شد و جایزه بهترین فیلم کوتاه را هم دریافت کرد.
ـ از میان دیگر فیلم‌سازانی که در این دوره با آثارشان در بخش مسابقه شرکت داشتند می‌توان به کیومرث پوراحمد، رسول ملاقلی‌پور، کیانوش عیاری، مسعود جعفری جوزانی، محمدرضا اعلامی و مهدی صباغ‌زاده اشاره کرد. محسن مخلملباف هم با «دستفروش» در این دوره شرکت داشت که این فیلم و فیلم «گذرگاه»، ساخته شهریار بحرانی (هر دو از تولیدات حوزه هنری) در بخش مسابقه پذیرفته نشدند.
ـ تعداد آثار تولیدی و آماده نمایش سال 1365، شصت و سه فیلم بود که از این میان 18 فیلم به جشنواره راه پیدا نکرد. اما بالا رفتن سقف تولید فیلم به مسئولان اجازه داد آثاری را که با سلیقه‌شان سازگار نبود، از بخش مسابقه کنار بگذارند.
ـ در بخش «سینمای سه قاره» (آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا) پانزده فیلم شرکت داشتند که یازده تای آنها آسیایی، دو تا آمریکایی و دو تا آفریقایی بود! در حقیقت این همان بخش «چشم‌انداز سینمای آسیا» در جشنواره چهارم بود که چهار فیلم غیرآسیایی هم به آن افزوده شد.
ـ در بخش «نمایش‌های ویژه» اکثر فیلم‌ها با سانسور فراوان نمایش داده شدند. از میان فیلم‌های این بخش می‌توان به 1984 (مایکل رادفورد)، نبرد نهایی (لوک بسون)، دانتون و مرد مرمرین ( هر دو ساخته آندری وایدا) اشاره کرد.
ـ در روز اختتامیه، حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی سخنرانی کرد و گفت: «...من احساس می‌کنم که هنوز چیزهایی هست که دست و پای هنرمندان ما را می‌بندد و جوان‌ها را برای وارد شدن در این صحنه [سینما] دچار تردید می‌کند. مهم‌ترین عامل در این میان سوابق و رسوبات گذشته است. گرچه ممکن است این تلاش برای برخی از خشکه مقدس‌ها ناگوار باشد، اما باید این طلسم را بشکنیم. امروز اکثر علما و مقدسین وقت زیادی را صرف تماشای تلویزیون می‌کنند. در مورد سینما هم باید کوشش کرد که این فاصله روز به روز کمتر شود [...] چهره غالب سینمای موجود دنیا در برخورد با زن‌ها این است که آنها را وسیله تبلیغات قرار داده و برای پرکردن سینماها هرچه وقیح‌تر آنها را نمایش دهد. شما وظیفه دارید ارزش‌های زن‌ها را مطرح کنید. حالا دیگر این طلسم شکسته است که خانم‌های هنرمند و متدین روی صحنه ظاهر نشوند. جامعه حضور زن در عرصه نمایش و سینما را پذیرفته است. باید به زنان جامعه پرداخت. سرگذشت زنان بزرگ را به فیلم برگردانیم، خانم معلم‌ها، پزشکان، پرستاران، خانه‌دارها... این‌ها می‌توانند سوژه فیلم قرار بگیرند. این زن‌های شمالی و عشایر که حضوری بهتر و بیشتر از مردها در صحنه کار و زندگی دارند و هیچ‌گاه مورد اعتراض علما و دیگران قرار نگرفتند، با این‌که مثلاً زن‌های برنج‌کار مجبور بودند با پای لخت کار کنند. سینما باید در باز کردن این مسائل کمک کند [...] صدور انقلاب اگر ده مجرا داشته باشد، مهم‌ترینش سینماست. باید برای صدور فیلم‌های خوب سرمایه‌گذاری کرد و به کشورهای اسلامی وارد شد. ما هنوز حضور هنری در دنیا نداریم. با همان وسیله‌ای که هالیوود لجن توی مغز مردم می‌ریزد، شما عطر و گلاب بریزید. دور نیست آن زمانی که مردم از پول خیریه به جای مسجد، سینما و مؤسسات تهیه فیلم بسازند، و آن را جزو عباداتشان حساب کنند».
دوره ششم، سال 1366
ورود آندره‌ی تارکوفسکی به سینمای ایران!
ـ در ششمین جشنواره فیلم فجر، به بخش‌های مسابقه سینمای ایران، «مرور یک سال سینمای ایران»، «سینمای کودکان و نوجوانان»، و «نمایش‌های ویژه» که به اعضای ثابت جشنواره بدل شده بودند، بخش‌های «چشم‌انداز نمونه فیلم (آنونس)»، «پوسترهای سینمایی»، «سینمای غیرمتعهدها» و «امید، ایثار، دنیای آندره‌ی تارکوفسکی» هم اضافه شد.
ـ در حالی که در این دوره از جشنواره، فیلم‌سازان صاحب‌نامی با آثارشان شرکت داشتند، انتخاب‌های جهت‌دار و سیاسی هیئت انتخاب حواشی زیادی به وجود آورد. از یک طرف به دلیل تردید و احتیاط این هیئت، اسامی فیلم‌های شرکت‌کننده در بخش «مسابقه» و «مرور یک سال سینمای ایران» خیلی دیر اعلام شد، و در میانه‌های جشنواره به دلیل اعتراض تماشاگران به کیفیت فیلم‌های بخش مسابقه، چهار فیلم دیگر که پیش از این یا در جشنواره شرکت داده نشده بودند (مانند «تحفه‌ها») یا در بخش‌های دیگری قرار داشتند (مانند «ویزا»، «پرستار شب» و «شاید وقتی دیگر») به بخش مسابقه راه یافتند، و از طرف دیگر در پی بالا گرفتن اختلافات میان بنیاد سینمایی فارابی و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، در این دوره هم مانند جشنواره پنجم، فیلم‌هایی که حوزه تهیه کرده بود به بخش مسابقه راه نیافتند.
ـ در جشنواره ششم، فیلم‌سازانی نظیر کیانوش عیاری، یدالله صمدی، مهدی فخیم‌زاده، رسول صدرعاملی، محمدعلی نجفی، پوران درخشنده، ابراهیم وحیدزاده، امیر قویدل، سیامک شایقی، شاپور قریب، مجید قاری‌زاده، بهرام بیضایی، محمدرضا اعلامی، داریوش مهرجویی، فریدون جیرانی، سیف‌الله داد، ابوالفضل جلیلی، کیومرث پوراحمد، محمدعلی سجادی (با دو فیلم)، سیروس الوند و خسرو سینایی شرکت داشتند. در این دوره هم‌چنین رخشان بنی‌اعتماد با اولین فیلم بلند خود «خارج از محدوده» در بخش مسابقه شرکت داشت.
ـ در میان فیلم‌های کوتاه هم به اسم‌هایی مانند جمال شورجه، جواد شمقدری، محمدرضا آشتیانی‌پور و رضا میرکریمی برمی‌خوریم. از نکات جالب این بخش، حضور حمید خضوعی ابیانه به عنوان فیلم‌بردار فیلم کوتاه «برای او» (میرکریمی) است. میرکریمی با این فیلم دیپلم افتخار بهترین فیلم کوتاه داستانی را از آن خود کرد. از طرف دیگر، جایزه ویژه فیلم کوتاه مستند به فیلم «کربلای 5»، اثر جواد شمقدری رسید. آیت سیفی، فیلم‌بردار «کربلای 5» در جریان فیلم‌برداری این فیلم به شهادت رسید. صحنه وقوع این حادثه با دوربین شهید سیفی و توسط خودش ضبط شد و در این فیلم از آن استفاده شده است.
ـ و اما بخش مرور آثار آندری تارکوفسکی: در شرایطی که نمایش این آثار با استقبال منتقدان روبه‌رو شد، چنین گفته شده که در هر مرتبه نمایش این آثار، تعداد زیادی از تماشاگران در میانه‌های فیلم سالن را ترک می‌کردند. اما علاقه منتقدان به این آثار از یک‌سو و حمایت‌های بخش دولتی از این نوع سینما باعث شد که موج علاقه و تأثیرپذیری از سینمای تارکوفسکی در ایران آغاز شود و تا سال‌ها ادامه پیدا کند.
ـ در مراسم اختتامیه جشنواره ششم، آیت الله موسوی اردبیلی یکی از سخنرانان بود. در ترکیب هیئت داوران این دوره هم نشانی از اهل سینما به چشم نمی‌خورد به جز محمدعلی نجفی که خودش فیلم «پرستار شب» را در بخش مسابقه داشت؛ این فیلم در چهار رشته نامزد شد و دو جایزه به دست آورد! این بار نه تنها هیئت داوران هیچ فیلمی را به عنوان بهترین فیلم انتخاب نکرد، بلکه بهترین فیلم‌نامه هم انتخاب نشد، چرا که هیئت داوران هیچ یک از فیلم‌نامه‌ها را دارای مشخصات «فیلم‌نامه مناسب» تشخیص نداد. اما هیئت داوران جایزه بهترین بازیگر زن را به پروانه معصومی برای فیلم‌های «شکوه زندگی» (حسن محمدزاده) و «جهیزیه برای رباب» (سیامک شایقی) اهدا کرد. جالب این‌جاست که در جشنواره سوم، یعنی در تنها دوره‌ای که تا پیش از این به بهترین بازیگر زن توجه شده بود، باز هم پروانه معصومی این جایزه را برای فیلم «گل‌های داوودی» (رسول صدرعاملی) دریافت کرده بود. این در حالی بود که در این دوره سوسن تسلیمی برای بازی در فیلم «شاید وقتی دیگر» حتی نامزد دریافت جایزه هم نشد!
نظر شما