آیت الله هاشمی برای ایجاد جمهوری اسلامی تلاش زیادی کرد. ۷ بار و مجموعاً ۵ سال زندانی شد. با اعتقاد به جمهوریت نظام بیشترین شرکت در مبارزات انتخاباتی برای مجلس شورای اسلامی، خبرگان رهبری و ریاست جمهوری و انتخاب هیأت رئیسه در مجلس شورای اسلامی و خبرگان را داشت. مجموعاً نزدیک به حدود ۲۵ بار، در اکثریت آنها پیروز بود و در بعضی شکست خورد. شکست باعث ناامیدی او نمی‌شد و سیاستمداری بود که با روش‌های اعتدالگرایانه بپا می‌خاست و انتخابات را بهترین راه مسالمت‌آمیز برای اصلاح کشور می‌دانست.
با واقعگرایی و با تفکر اعتدالی و با میانه روی نتایج ارزنده‌ای برای توسعه کشور و تقویت تولید و افزایش طبقه متوسط با تولید ثروت در جامعه بدست آورد. او بود که در اوج جنگ در سال ۶۱ در نماز جمعه ایجاد دانشگاه آزاد را مطرح کرد و تا آخر عمر به توسعه آن پایبند بود. در امید و دلواپسی خطبه ادامه ساخت شبکه مترو و فاضلاب (برای کلان شهرها) را خواند و سال ۶۵ در اوج دفاع و در کسوت رییس مجلس و فرمانده جنگ با پیگیری‌های مجدانه ساخت آن را مجدداً شروع کرد. به ساخت زیربناها از جمله زیربناهای آب، برق و انرژی، فولاد و سیمان و پتروشیمی، مسکن، راه ، راه آهن، و تولیدات داخل اهتمام ویژه داشت.
او بود که می‌توانست با راست و چپ در کشور کار کند، کابینه‌های او در دوران ریاست جمهوری ائتلافی از راست و چپ معتدل بود که راست و چپ تندرو آن را برنمی‌تابیدند. به توسعه برای عدالت فکر می‌کرد و معتقد بود .به توزیع عادلانه فقر کشور را به جائی نمی‌رساند بلکه تولید عادلانه ثروت و کم کردن فاصله طبقاتی با افزایش طبقه متوسط مشکل مردم و کشور حل می‌نماید، موضوعی که از سال ۸۴ به صورت شعاری در کشور دچار مشکل شد و روز به روز طبقه متوسط کاهش یافت و هم اکنون با تحریم‌های و ناترازی‌ها در همه زمینه‌ها به اوج آن نزدیک می‌شویم.
هاشمی از اولین زندان در سال ۴۳ تا آخرین زندان که با انقلاب اسلامی در آذر ۵۷ آزاد شد به فیش برداری از قرآن اهتمام ورزید و ۲۲ دفترچه ۲۰۰ برگی با خط خود از زیر عبا به زیر چادر همسر در ملاقات‌ها انتقال داد. تا محصول آن بعد از پیروزی انقلاب ۵۳ جلد کتاب تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن شود. لذا فهم دقیقی از قرآن و دین داشت و در آخرین سال‌های عمر خود کتاب آزاد اندیشی اسلامی و روشنفکری دینی را روانه بازار نشر کرد که محصول تفکر خود را برای اصلاح فرهنگ و اجتماع با تساهل، تسامح، و مصحلت اندیشی براساس زمان و مکان در آن نشان داد و به همین دلایل بود که آقای قوچانی در کتاب ارزنده بحران بورژرازی اسلامی، او را جمهوری خواه عملگرا، توسعه‌گرای عدالت خواه، استراتژیست مصلحت گرا و پدر تفکر اعتدال در ایران نامید.
این بزرگ مرد در خاطرات ۱۳ فروردین سال ۹۴ خود یعنی حدود ۲۰ ماه قبل رحلت چنین نوشته است.
از لحظه شروع انقلاب تاکنون در پیچ‌های مهم انقلاب نقش‌هایی داشته‌ام. سه مورد آنها به نظرم مهم‌تر است.
پذیرش قطعنامه پایان جنگ
۱ – در روزهای آخر جنگ ۹ ساله با عراق روشن بود که ادامه جنگ مصلحت نیست. ولی با وجود شعارهای جنگ جنگ تا پیروزی و تایید امام، نقش مهمی ایفا کردم به عنوان فرمانده جنگ و جانشین فرمانده کل قوا، واقعیت‌های جبهه را که با هیاهوی .. روشن نبود به مسئولان و سپس به امام گفتم و سپس در جلسه سران قوا، در خدمت امام، عدم امکان پیروزی نظامی را ثابت کردیم.
امام مشکلشان این بود که با آن همه تصریحات که تا آخرین نفر و آخرین قطره خون و تا رفع فتنه می‌جنگیم، چگونه ناگهان اعلان پذیرش قطعنامه نماییم؟ و اضافه کردند، خودشان از مسئولیت رهبری کنار می‌روند و ما اداره کنیم.
من در جواب گفتم: این که کار را مشکل‌تر می‌کند و بهتر است، من به عنوان جانشین فرمانده کل قوا و فرمانده جنگ قطعنامه را امضا کنم و شما برای حفظ حیثیت من را محاکمه کنید و با قربانی شدن من کشور و مردم و انقلاب نجات پیدا می‌کنند. امام با نظر عطوفانه‌ای به من، آن را نپذیرفتند و پذیرفتند خودشان بپذیرند، ولی از ما خواستند که دیگران را توجیه کنیم.
انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲
۲ – در انتخابات اخیر ریاست جمهوری که کشور به بن‌بست رسیده بود و اصولگرایان به پیروزی خود در ادامه راه احمدی‌نژاد مطمئن بودند. مردم و مراجع تنها راه را در نامزدی من می‌دانستند. من موافق نبودم. در شب روز آخر نام نویسی، احساس کردم که دچار استبداد نظر شده‌ام.
تصمیم گرفتم که اسم بنویسم و عصر شنبه در وزارت کشور ثبت‌نام کردم و از همانجا موج شادی مردم برخاست و ظرف چند ساعت تمامی کشور را لرزاند، گرچه شورای نگهبان با اصرار مصلحی وزیر اطلاعات من را به بهانه سن زیاد رد صلاحیت کرد و من این موج عظیم مردمی را پشت سر دکتر روحانی قرار دادم که پیروز شد و دولت از دست تندروها نجات یافت، اعتدال و امید حاکم شد؛ ولی تندروها میدان را خالی نکردند و مانع حل مشکل تحریم‌ها می‌شدند.
مذاکرات برجام
۳ – عصر شنبه که بنا بود فردای آن نتیجه مذاکرات یک هفته‌ای لوزان اعلان شود، هم روحانی و هم ظریف سرگردان بودند. ساعت سه و چهل و پنج بعد از ظهر به دفتر روحانی رفتم و در مدت کوتاهی او را قانع کردم، اقدام کند و توطئه تندروها را گفتم که ایشان هم منکر نبود. ایشان هم فوراً ظریف را قانع کرد، صفحه برگشت و یاس‌ها رفت و امید و تصمیم آمد.
*فرزند آیت الله هاشمی رفسنجانی و رئیس شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی
۲۷۲۱۲
نظر شما