الگویی برای درستکاری شرکت های بورسی

بنگاه ها بخشی از نظام اجتماعی و اقتصادی ما هستند. درواقع فرهنگ درستکاری در بنگاه تا حدود زیادی تحت تاثیر فرهنگ درستکاری در کل جامعه است. اگر در جامعه‌ای درستکاری به صورت عمومی حاکم شود، قطعاً خود بنگاهها هم تحت تاثیر همان محیطی که در آن فعالیت می‌کنند قرار می‌گیرند. تقلب در بستری شکل می‌گیرد که در آن عوامل مختلف نقش دارند، از جمله قوانین و مقررات، استانداردهای حسابداری و حسابرسی، خود حسابرس، صلاحیت ها و شایستگی‌هایش، مدیری که مسئول گزارشگری مالی است و نهادهای نظارتی مثل جامعه حسابداران رسمی به عنوان ناظر بر کار حسابرسان و یا سازمان بورس به عنوان ناظر بر شرکتها. باید متناسب با نقش و مسئولیتی که هریک از این گروه ها دارند از آنها پاسخ بخواهیم.

در بررسی‌های سازمان بورس در ارتباط با صورت های مالی حسابرسی‌شده، گاهی اشکالات با اهمیتی در صورت های مالی بود که حسابرس آن را کشف نکرده بود، یا اگر کشف کرده بود به دلایل دیگر مثل نبود استقلال واقعی، آن را گزارش نکرده بود. وقتی سازمان بورس در این خصوص از حسابرسان پاسخ می‌خواست، آنها مدعی بودند که سازمان بورس با مدیران که حلقه اصلی ارتکاب تقلب‌اند چه برخوردی می‌کند. به نظر می‌رسد باید تا حدی عادلانه به موضوع بنگریم. یعنی باید همه عناصر را در کنار یکدیگر به‌طور یکجا ببینیم و صرفاً نباید روی یک حلقه از زنجیره‌ای که در پیشگیری یا کشف تقلب نقش دارد، تمرکز کنیم.

تقلب در دو سطح مطرح است. یکی در سطح مدیریت و دیگری در سطح کارکنان. آن مواردی که در استاندارد حسابرسی تحت عنوان ایجاد جو سازمانی مناسب و برقراری کنترلها و ایجاد و حفظ یک سری ارزش های اخلاقی ذکر شده، درست است که در پیشگیری از تقلب موثرند و مسئولیت اینها با مدیریت است ولی تاکید این موارد عمدتاً روی تقلب هایی است که به‌وسیله کارکنان اتفاق می‌افتد. بحث تقلب در سطح مدیریت را باید از یک منظر دیگر نگاه کرد. در واقع برای پیشگیری و کشف این نوع تقلب باید نهادهای نظارتی بیرونی وارد شوند، نه نهادهایی که در داخل بنگاههای اقتصادی هستند. خود مدیریت به‌هرحال این کنترلها را وضع کرده و بر آنها تسلط دارد و به‌ آسانی می‌تواند آنها را زیر پا بگذارد. ما قطعاً باید برای گزینش مدیران قانون خوبی داشته باشیم؛ همان بحثی که در نظام راهبری شرکتها مطرح می‌شود. باید بین اجرا و نظارت در شرکتها تفکیک قائل بشویم. کلیدی‌ترین عنصر هیئت‌مدیره اکثر شرکت ها در حال حاضر، همان مدیرعامل است که هم به‌عنوان عضو اصلی هیئت‌مدیره و هم در واقع بالاترین رکن اجرایی شرکت شناخته می‌شود. پاسخگو بودن مدیریت هم یکی از الزامات مهم برای پیشگیری از تقلب است. هنوز بستر قانونی لازم برای اینکه مدیران مستقل در هیئت‌مدیره شرکت ها حضور داشته باشند تدارک نشده است. این ضعف ناشی از اشکال قانون است و نهاد نظارتی خاصی مقصر نیست یا خود حسابرس هم ممکن است در این خصوص کاری از دستش برنیاید.

بحث دیگر، تدوین اصول اخلاقی برای مدیران حرفه‌ای است. یعنی مراجع نظارتی و یا مراجع انتظام‌بخشی، باید یک منشور اخلاقی یا یک آیین رفتار حرفه‌ای را برای مدیران حرفه‌ای تدوین کنند؛ همان کاری که در جامعه حسابداران رسمی برای حسابرسان و سایر حسابداران رسمی تحت استخدام صورت گرفته است. یک چنین خلائی برای مدیران کاملاً احساس می‌شود.

بحث بعدی مدافعان درستکاری است. باید کانال مطمئنی ایجاد کنیم، تا افرادی که در مورد تقلبها اطلاعات دارند با طیب خاطر و با آرامش و اطمینان بتوانند این اطلاعات را به نهادهای نظارتی یا سایر ارکان ذیربط منتقل کنند. الان یک چنین مکانیزمی وجود ندارد، خیلی از افراد هستند که از تقلب هایی که در شرکتها اتفاق می‌افتد باخبرند ولی واقعاً جرات انتقال اخبار و اطلاعات مربوط به آنها را به نهادهای ذیصلاح ندارند.

تقویت استقلال حسابرسان نیز یکی از نکات مهم است است. هنگام تدوین دستورالعمل موسسات حسابرسی معتمد سازمان بورس پیشنهادی مطرح شد که هر حسابرسی که انتخاب می‌شود برای مدت 3 سال عوض نشود تا از این طریق استقلال وی حفظ شود، و استناد می‌کردند که در بعضی از کشورها قوانینی وجود دارد که به‌موجب آنها شرکتها نمی‌توانند حسابرسها را برای مدت خاصی مثلاً سه یا چهار سال عوض کنند. اما در مقابل اکثریت بر این عقیده بودند که اگر نظارت ها به صورت عادلانه انجام بشود، هر کسی که کار حسابرسی را قبول می‌کند این اطمینان را دارد که حتماً به کارش نظارت می‌شود، بنابراین کار خود را با کیفیت مناسب انجام خواهد داد. پس نتیجه می‌گیریم که یکی از دلایل ضعف استقلال حسابرسان ممکن است نبود نظارت کافی یا نبود نظارت عادلانه باشد.

نظارت یکی از مولفه‌های اصلی برای کاهش تقلبهاست. وجود یک مرجع مستقل برای رسیدگی به تقلبها نیز عامل بعدی است که می‌تواند در کاهش تقلب مفید باشد.
در مجموع به‌نظر می‌رسد که فرایند تقلب و مبارزه با تقلب اجزایی دارد که به مثابه حلقه‌های یک زنجیره به هم مرتبطند. لذا باید یک نظام جامع برای پیشگیری و کشف تقلب در بنگاه های اقتصادی تعریف و تدوین و اجرا شود.

*عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و مشاور سازمان بورس