ساخت این سد ممکن است باعث وقوع جنگ شود!

محمود حاج‌زمان: افزایش جمعیت جهان و توسعه زمین‌های کشاورزی، فشارهای زیادی را بر منابع محدود آب شیرین دنیا وارد کرده است. با این وجود، دولت اتیوپی اعلام کرده است که علی‌رغم تمام بحث و جدل‌ها، ساخت سد عظیمی را بر روی رودخانه نیل را آغاز خواهد کرد که می‌تواند بیش از 5 هزار مگاوات برق برای این کشور و همسایگانش، از جمله کشور تازه تاسیس سودان جنوبی تولید کند.
 

به گزارش نشنال جئوگرافیک، این پروژه که به نام «سد عظیم هزاره» معروف است، نگرانی‌هایی را در خصوص هزینه‌های انسانی و زیست‌محیطی آن ایجاد، و مجددا تمام توجهات را به تاریخچه پر دردسر این کشور با سدهای بزرگ معطوف کرده است.

در یک مراسم جشن عمومی در ماه مارس / فروردین‌ماه، ملس زناوی، نخست‌وزیر اتیوپی، سنگ‌بنای ساخت یک سد جدید و یک نیروگاه برق‌آبی را بنا نهاد؛ سدی که قرار است بر روی بخشی از رود نیل آبی در منطقه بنیشانگول گومز این کشور ساخته شود. نیل آبی که از دریاچه تانا در اتیوپی سرچشمه می‌گیرد، یکی از دو شاخه اصلی رود نیل را به عنوان طولانی‌ترین رود جهان تشکیل می‌دهد. دیگر شاخه اصلی رود نیل که نیل سفید نامیده می‌شود و از دریاچه ویکتوریا در کنیا سرچشمه می‌گیرد، در سودان جریان دارد.

زمانی‌که این سد در سال 2015 / 1394 تکمیل شود، سد عظیم هزاره به بزرگ‌ترین نیروگاه برق‌آبی در آفریقا تبدیل خواهد شد. این سد همچنین بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی اتیوپی با ظرفیت 63 میلیارد مترمکعب را به وجود خواهد آورد که اندازه آن دو برابر دریاچه تانا در منطقه احمره اتیوپی است.

در اواخر ماه ژوئن / خردادماه، دولت اتیوپی اعلام کرد که چهار سد دیگر را بر روی نیل آبی خواهد ساخت که به همراه سد عظیم هزاره، در مجموع بیش از 15 گیگاوات برق تولید خواهند کرد. هزینه ساخت چهار سد جدید هنوز فاش نشده است، اما تخمین زده می‌شود که ساخت سد عظیم هزاره حدود 4.7 میلیارد دلار (حدود 5 هزار میلیارد تومان) هزینه داشته باشد.

قطب انرژی
دولت اتیوپی اعلام کرده که قصد دارد با توسعه الکتریستیه برق‌آبی، به یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های تولید انرژی در آفریقا تبدیل شود تا بتواند به همسایگان خود نیز برق صادر کند. رویایی که موفقیت در آن به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد این کشور چندان دور از دسترس نیست.

کریس فانک، متخصص هواشناسی از دانشگاه سانتاباربارا کالیفرنیا می‌گوید: «اتیویپی را برج آب آفریقا می‌نامند. اگر شما به یک نقشه ارتفاعی از این قاره نگاه کنید؛ به جز زمین‌های مرتفع اتیوپی سایر نقاط این قاره در ارتفاع بسیار کمی قرار دارند. وجود همین کوه‌های عظیم باعث بارش سالیانه حدود یک تن باران می‌شود که پتانسیل عظیمی را برای تولید الکتریستیه برق‌آبی در اختیار اتیوپی قرار می‌دهد.»

این پتانسیل از دید دولت‌مردان اتیوپی پنهان نمانده است. بنا بر گزارش گروه زیست‌محیطی اینترنشنال ریورز، در حال حاضر بیش از 20 سد در اتیوپی در حال ساخت یا بهره‌برداری قرار دارد، که بیش از هر کشور آفریقایی دیگری است.

دولت‌مردان اتیوپی می‌گویند که بخش اعظم برق تولید شده از رود نیل به کشورهای همسایه صادر خواهد شد. اما کشورهای مصر و سودان شمالی اعلام نگرانی کرده‌اند که پروژه سد هزاره، به طور خطرناکی می‌تواند باعث کاهش جریان آب پایین‌دست رود نیل در کشورهای آنها شود.

طرفداران محیط‌زیست همچنین نگران اثرات زیست‌محیطی ساخت سد عظیم هزاره هستند. تا به امروز هیچ گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) برای این پروژه منتشر نشده است، و دولت اتیوپی نیز مشخص نکرده است که آیا اصولا برنامه‌ای برای انجام این مطالعات وجود دارد یا خیر.

به گفته لوری پاتینگر، سخنگوی گروه اینترنشنال ریورز، چنین چیزی به هیچ عنوان باعث شگفتی نیست. گزارش ارزیابی زیست‌محیطی سد گیبه 3 -سد عظیم دیگری که بر روی رودخانه آمو در اتیوپی در حال ساخت است- که دولت اتیوپی در سال 2009 / 1388 منتشر کرد، به دلیل کاستی‌ها و ایرادات فراوانی که داشت به شدت با انتقاد روبه‌رو شد. شدت انتقادات به حدی بود که باعث شد صندوق بین‌المللی پول، بانک سرمایه گذاری اروپا، و بانک توسعه آفریقا در سال 2010 / 1389 از این پروژه کنار بکشند.

به گفته پاتینگر، دولت اتیوپی احتمالا به دنبالی راهی خواهد بود تا از بروز یک واکنش شدید عمومی مشابه پروژه سد گیبه 3 اجتناب کند؛ اما فقدان گزارش ارزیابی زیست‌محیطی جذب سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی برای این پروژه را به شدت دشوار می‌سازد.

آب‌های دردسرساز
اتیوپی تاریخچه پر دردسری در ارتباط با پروژه‌های عظیم سدسازی دارد که مانع از اعتماد به این کشور می‌شود. سدهای این کشور همچنین ارتباط تنگاتنگی با اقدام «تصرف اراضی» دولت اتیوپی دارد. به گفته منتقدان، دولت اتیوپی که مالک تمام زمین‌های این کشور است؛ مردمان بومی را به زور از سرزمین‌های آبا و اجدادی‌شان بیرون کرده است و در عوض قطعات بزرگی از این زمین‌ها را به سرمایه گذاران خارجی اجاره داده است.

کلودیا کار، استاد توسعه بین‌المللی منابع روستایی در دانشگاه برکلی کالیفرنیا می‌گوید: «دولت اتیوپی که برنامه‌های آبیاری کشاورزی گسترده‌ای را برای شرکت‌های خصوصی و دولتی آغاز کرده است، تعداد زیادی از جمعیت بومی را وادار کرده است تا این مراتع و زمین‌های کشاورزی را ترک کنند.» وی می‌افزاید: «از آنجایی‌که آنها جای دیگری برای زندگی ندارند، درگیری‌های مسلحانه در منطقه به شدت افزایش یافته است.»

بر اساس گزارش سال 2009 / 1388 گروه کاری منابع آفریقا (ARWG)، سد گیبه 3 می‌تواند سطح آب دریاچه تورکانا را به میزان 20 متر کاهش دهد، و بر زندگی بیش از نیم میلیون نفر در اتیوپی و کنیا تاثیر بگذارد. چنین افت شدیدی در سطح آب نه تنها حیات وحش منطقه از جمله اسب‌های آبی، کروکودیل‌ها و پرندگان مهاجر را به خطر می‌اندازد؛ بلکه باعث افزایش شوری آب دریاچه می‌شود. کار می‌گوید: «در حال حاضر نیز شوری آب دریاچه تورکانا در مرز آب قابل شرب برای انسان و حیوان قرار دارد. افزایش شوری آب این دریاچه باعث عبور از این مرز و مختل شدن تمام اکوسیستم منطقه و دریاچه می‌شود.»

فرار به جلو
علی‌رغم تمام مشکلات در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، دولت‌مردان اتیوپی گفته‌اند که نسبت به ساخت سد عظیم هزاره متعهد هستند، و قصد دارند تا تامین مالی پروژه را بدون کمک خارجی و با فروش اوراق قرضه به مردم انجام دهند. اوایل امسال حاجی ایبسا گندو، سخنگوی دولت اتیوپی در مصاحبه با خبرگزاری بلومبرگ گفت: «مردم اتیوپی با ساخت سد عظیم هزاره موافق هستند. تمام کارگران یک ماه حقوق خود را به این پروژه بخشیدند، بازرگانان اوراق را می‌خرند، و یهودیان مهاجر نیز در پروژه سد مشارکت می‌کنند.»

اما حتی اگر سد عظیم هزاره و گیبه 3 با موفقیت تکمیل شوند، هنوز مشخص نیست چه کسی برق تولیدی آنها را می‌خرد؛ اگرچه به گفته روزنامه سودان تریبون، اتیوپی توافقات اولیه را برای صادرات برق به سودان، جیبوتی و کنیا انجام داده است. اما منتقدان ساخت سد می‌گویند که اکثریت آفریقا به شبکه برق متصل نیستند و اتیوپی بسیار بیش از نیاز فعلی خود یا همسایگانش برق تولید خواهد کرد. پاتینگر می‌گوید: «هر کس درباره اینکه آنها چطور می‌خواهند برق تولیدی را به فروش برسانند، حدس خاص خودش را می‌زند.»

گزارش‌های خبری نشان می‌دهد که جنوب سودان یک خریدار بالقوه برای برق اتیوپی خواهد بود، اما توافق‌نامه‌ای که در سال 1929 / 1308 بین مصر و سودان در خصوص استفاده از آب کل نیل منعقد شده است، باعث پیچیدگی مساله می‌شود. این توافقنامه که احتمالا شامل سودان جنوبی نیز خواهد شد، از سوی اتیوپی و چندین کشور آفریقایی دیگر به چالش کشیده شده است.

پاتینگر می‌گوید: «سودان فعلی بخش نسبتا قابل توجهی از حقوق رود نیل را در اختیار دارد. مشخص نیست که این حقوق چگونه بین دو بخش سودان تقسیم خواهد شد، در دعواهای احتمالی چه کسی طرف سودان شمالی یا جنوبی را خواهد گرفت، و هر کدام از طرفین چه انتظاراتی از اتیوپی خواهند داشت. من فکر نمی‌کنم در حال حاظر کسی بتواند حدس بزند در آینده چه پیش خواهد آمد.»

تغییرات آب و هوایی
این خطر وجود دارد که به دلیل تغییرات آب و هوایی ناشی از گرمایش جهانی که که چرخه‌های هیدرولوژیکی آفریقای شرقی را دگرگون کرده است، برخی از سدهای اتیوپی در چند دهه آینده دیگر قابل استفاده نباشند. یک مجموعه تحلیل آب و هوایی که از سوی فانک و همکارانش انجام شده است پیش ‌بینی می‌کند که به دلیلی تغییرات الگوهای آب و هوایی، جنوب اتیوپی در دهه‌های آینده با کاهش 20 درصد در میزان بارندگی روبه‌رو خواهد شد. اگر این اتفاق رخ دهد، می‌تواند تهدیدی برای تولید برق سد گیبه 3 و سایر سدهای رودخانه آمو باشد.

فانک می‌گوید: «حتی با صرف نظر از اینکه شما تحلیل‌های من را درباره دلیل کاهش بارندگی قبول داشته باشید، مشاهدات نشان می‌دهد که این کاهش حتما رخ خواهد داد. حتی اگر شما از منکران تغییرات آب و هوایی باشید، باز هم می‌توانید نگران کاهش میزان بارندگی باشید.»

به گفته پاتینگر، هیچ سدی در اتیوپی در خصوص اثرات تغییرات آب و هوایی مورد ارزیابی قرار نگرفته است. وی می‌گوید: «این منطقه از شرق آفریقا در حال حاضر نیز به شدت به نیروی برق‌آبی وابسته است. زمانی‌که شما این مساله را با این واقعیت ترکیب می‌کنید که قاره آفریقا بیش از سایر نقاط دنیا تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار خواهد گرفت، آنگاه به عمق فاجعه پی خواهید برد.»

53275