برخلاف همیشه، این‌بار در مسیر روزنامه گوشی به دست نبودم و خبرها را چک نکرده بودم. روی صندلی اتوبوس نشسته بودم که یک‌دفعه مسافر بغل‌دستی آرام، طوری که فقط من و دو نفر روبه‌رویی ما بشنوند، گفت باز قراره سیل بیاد! من گمان کردم پیرو پیش‌بینی‌های هواشناسی این چند روزه و تغییرات ناگهانی آب و هوایی این جمله را گفت اما تا این افکار در ذهن من شکل می‌گرفت دوباره گفت: «باز قراره ابرها رو باردار کنن و سیل بیاد!» این جمله را که گفت توجهم بیشتر جلب شد و جزئیات خبر را جویا شدم. خبر را جست‌وجو کردم و در یکی از کانال‌های خبری تلگرام متن اصلی خبر را خواندم و متوجه شدم که بله، دو هفته دیگر بارورسازی ابرها آغاز خواهد شد. من قرابت نظری با مسافر بغل‌دستی نداشتم یا حداقل اینکه بارورسازی ابرها باعث سیلاب می‌شود را قبول نداشتم، اما اطلاعاتم خیلی هم از او بیشتر نبود ولی به هرحال این نگرانی عمومی نسبت به پدیده بارورسازی ابرها جالب بود و همین پیگیری بیشتر را طلب می‌کرد، خصوصا وقتی با یک نگاه کلی به آنچه در سال 98 گذشت و مرور تمام سیلاب‌ها از سیلاب‌های ابتدای سال در گلستان و مازندران و لرستان و خوزستان و شیراز تا همین سیلاب اخیر بلوچستان و هرمزگان مغز هیچ لزومی برای افزایش بارش‌ها را درک نمی‌کرد و با یک فعل و انفعال ساده این‌طور نمود داشت که وقتی در یک‌سال شاهد این میزان از بارش‌ها بوده‌ایم، بارورسازی ابرها چه لزوم و اهمیتی دارد؟ اما خب ماحصل این دیالوگ‌ها و این افکار و اطلاع از وضعیت خشکسالی در کشور باعث شد هر نتیجه‌گیری را منوط به جست‌وجوی بیشتر و گفت‌وگو با کارشناسان و مسئولان این حوزه کنم تا هم اطلاعات شخصی‌ام را ارتقا دهم و هم ترس بی‌مورد عمومی نسبت به این پدیده، هم اصل وجود آن و هم اثرگذاری‌اش را به چالش بکشم.
از بارورسازی تا ابردزدی و دخالت‌های خارجی!
بارورسازی اصطلاحی پرکاربرد در ادبیات عمومی خصوصا در ایامی است که بارش‌ها از حدود فرضی ما انسان‌ها عبور می‌کند. با اندکی افزایش بارش‌ها و وقوع سیلاب‌ها آنچه بین مردم به سرعت تولید می‌شود حول دو مفهوم و محور می‌چرخد؛ یکی ماجرای تغییرات اقلیمی و دیگری ماجرا بارورسازی ابرهاست. البته این مسائل مطلقا تخصصی گاهی با برخی اظهارات عجیب و بدون پیوست و توضیح شکل حادتری به خود می‌گیرند و عامل پیوند بسیاری از تغییرات آب‌وهوایی با خودشان می‌شوند. برای مثال یادم هست سال گذشته و در جریان سیلاب‌های کشور افغانستان برخی ماجرای بارورسازی ابرها در ایران را منشأ آن دانسته بودند! یا حتی بعد از سپری کردن سال کم‌بارشی، در تابستان 97، غلامرضا جلالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل با اشاره به تغییرات اقلیمی در کشور دخالت خارجی‌ها را در این مساله دخیل دانست و گفت: «تیم‌های مشترکی از رژیم صهیونیستی و یکی از کشورهای همسایه، ابرهای درحال ورود به ایران را غیربارور می‌کنند و علاوه‌بر این ما با بحث ابردزدی و برف‌دزدی نیز مواجه هستیم.» جمع بین شایعات و این اظهارات و واکنش‌های مشابه بدون تشریح پایه و اساس علمی آن به خوبی نشان می‌دهد ترس و ابهام عمومی بین مردم در مواجهه با پدیده‌هایی مثل بارورسازی ابرها و تغییرات اقلیمی خیلی هم بیراه نیست.
بارورسازی ابرها 2 هفته دیگر آغاز می‌شود
از این مقدمات که عبور کنیم به اصل ماجرای بارورسازی قریب‌الوقوع ابرها در دو هفته آینده و تشریح و تحلیل این اقدام می‌رسیم.روز گذشته فرید گلکار، رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها از آغاز عملیات باروری ابرها تا دو هفته دیگر خبر داد و گفت: «براساس قرارداد امضا شده با نیروی هوافضای سپاه، یک فروند هواپیما با تجهیزات کامل آماده آغاز عملیات باروری ابرهاست. با توجه به اینکه در آن سال با یک هواپیما و یک شرکت دیگر این کار را انجام می‌دادیم، اکنون دچار وقفه شدیم اما طی قراردادی که با نیروی هوافضای سپاه منعقد کرده‌ایم یک هواپیما و تعدادی پهپاد آماده انجام این عملیات شدند. تا دو هفته دیگر هواپیما آماده خواهد بود؛ البته پهپادها را کمی زودتر آماده خواهیم کرد اما اینکه چه زمانی عملیات اجرایی شود، بستگی به شرایط جوی کشور دارد. براساس پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته عمدتا این عملیات روی کوهستان‌های زاگرس، بخشی کوچکی از البرز و ایران مرکزی یعنی اصفهان، فارس، یزد و بخشی از کرمان انجام می‌شود. به دلیل مسائل داخلی و سازمانی، اجرای این عملیات با وقفه مواجه شد اما اکنون شرایط نرمال شده است و می‌توانیم این پروژه‌ها را پیش ببریم. امسال هفت‌میلیارد تومان بودجه برای این مساله در نظر گرفته شد که البته بسیار دیر تخصیص یافت که اگر امسال نیز هفت‌میلیارد دیگر تخصیص یابد، می‌توانیم نیازهای این پروژه را برطرف کنیم.»
بارورسازی ابرها در حد بارش برای یک مزرعه پاسخگوست!
بعد از اعلام خبر بارورسازی ابرها طی دو هفته آینده سازمان هواشناسی نسبت به این اتفاق واکنش نشان داد و سحر تاج‌بخش، رئیس این سازمان ضمن تایید امکان چنین اتفاقی خاطرنشان کرد: «فرآیند بارورسازی ابرها غیرممکن نیست. هدف از بارورسازی ابرها بسیار مهم است. بارورسازی ابرها سبب رفع خشکسالی کشور یا افزایش ذخایر آب زیرزمینی نمی‌شود. سازمان جهانی هواشناسی نیز بیان کرده است بارورسازی ابرها نمی‌تواند در رفع خشکسالی موثر باشد. در کشور امارات نیز مدت‌ها روی پروژه بارورسازی ابرها کار کرده و به نتیجه‌ای نرسیده‌اند. شاید بارورسازی ابرها در حد بارش برای یک مزرعه پاسخگو باشد اما به هیچ‌وجه در مقیاس کلان جوابگو نخواهد بود و سبب افزایش ذخایر آبی کشور نمی‌شود. برای بارورسازی ابرها نیاز به اطلاعات جوی و هواشناسی است. برای مثال باید ابر خاصی را در ارتفاع مشخصی بارور کرد، همچنین سایر عوامل جوی ازجمله باد در امر بارورسازی ابرها موثر است. ما تاکنون تبادل اطلاعات هواشناسی با دستگاه‌های مختلف برای بارورسازی ابرها نداشته‌ایم اما بانک اطلاعاتی مشترکی از اطلاعات هواشناسی بین دستگاه‌های مختلف وجود دارد که ممکن است برای بارورسازی ابرها از آن اطلاعات استفاده کنند.»
اثرگذاری نه به اندازه یک کشور نه یک مزرعه!
از آنجایی که نقل آخرین خبر در ارتباط با بارورسازی ابرها از سوی فرید گلکار، رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها بوده و همچنین مسئولیت اجرای این کار و اطلاعات و عقبه سایر تجربیات این ماجرا در ایران نیز از زبان او قابل بیان است، به گفت‌وگو با او پرداختیم. ضمن بیان نظرات سازمان هواشناسی در ارتباط با پدیده بارورسازی ابرها گلکار به «فرهیختگان» گفت: «موضوع بارورسازی ابرها و اینکه چقدر اثرگذار است و تا چه محدوده‌ای از نظر جغرافیایی و مساحت و... موثر واقع می‌شود باید بگویم واقعا به راحتی قابل بیان نیست، چراکه ما تابع شرایط جوی یعنی سرعت و جهت سامانه‌های ابری که تحت‌تاثیر مواد بارور قرار می‌گیرند، هستیم و این عوامل مستقیما روی آن مساحت و آن منطقه‌ای که مدنظر است و به آن منطقه هدف گفته می‌شود، اثر می‌گذارد. برای مثال هواپیمایی یک خط 50 کیلومتری را طی کرده و یک سامانه ابری را بارور می‌کند، اگر این ابر به صورت عمود بر حرکت هواپیما ادامه دهد و مثلا سرعتش 50 کیلومتر بر ساعت باشد، حداکثر دو ساعت بعد از تزریق مواد باروری آن تحت‌تاثیر آن مواد قرار می‌گیرد و افزایش بارش در آن منطقه رخ می‌دهد. این‌طور بگویم که یک 50 کیلومتر (مسافتی که هواپیما طی کرده است) ضربدر دو تا 40 کیلومتر که محدوده سامانه ابری است از این اتفاق متاثر می‌شود. این محدوده نه به اندازه یک کشور است و نه به اندازه یک مزرعه، همه اینها بستگی دارد که ما چه رفتاری در بارورسازی داریم، با چه ماده و وسیله‌ای ابر را باور می‌کنیم که البته ما تا به حال فقط هوایی به بارورسازی ابرها پرداخته‌ایم.»
از سال 96 پروژه‌ای نداشتیم پس شایعاتی که می‌سازند بی‌پایه است
گلکار در ارتباط با میزان اثرگذاری بارورسازی ابرها در میزان بارش‌ها هم خاطرنشان کرد: «این مساله هم متغیر است. ما از درصدهای پایین مثلا پنج درصد و 10 درصد داشتیم تا درصدهای بالاتر. هر پروژه هم با پروژه قبل و هر ماه با ماه قبل و هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است. ما تا پایان سال 95 عملا پروژه خیلی جدی و رسمی بارورسازی ابرها را داشتیم ولی بعد از سال 95 تا امروز و این ساعت ما پروژه اجرایی گسترده‌ای نداشتیم (پس آنچه در ارتباط با اثرگذاری بارورسازی ابرها در سیلاب‌های اخیر کشور مطرح می‌شود بی‌اساس است) و پروژه‌هایی که وجود داشته در حد تست و آزمایش و تجهیزات و هواپیماهای جدید و پهپادها و... بوده است. بنابراین از سال 96 تا امروز پروژه‌ای نداشتیم و اگر کسی صحبتی و شایعه‌ای در این مورد داشته کاملا مردود است. علی‌رغم تمام اینها هروقت ما اخطاری را از طریق سازمان هواشناسی داشته باشیم مثلا اخطار سیل یا هشدار، جزء پروتکل‌های ما هم هست که پروژه‌های بارورسازی در آن مناطقی که هشدار داده شده است تعلیق می‌شود و انجام آنها در آن منطقه منتفی می‌شود. حتی امسال هم که به‌زودی بتوانیم پروژه‌هایمان را اجرا کنیم ما تابع این پروتکل‌ها هستیم.»
بارورسازی ابرها قرار نیست مشکل خشکسالی را برطرف کند
رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها با اشاره به محل اجرای پروژه جدید این مرکز برای بارورسازی ابرها در ایران ادامه داد: «معمولا پروژه‌های ما در غرب کشور یعنی جاهایی که مستعد هستند مثل مناطق کوهستانی زاگرس، بعضی مناطق مرکزی ایران و مناطق کوهستانی این مناطق مثل یزد، اصفهان، فارس، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد انجام می‌شود و حتی ممکن است این بار در آذربایجان و... نیز این اتفاق را داشته باشیم. میزان اثرگذاری این پروژه‌ها هم همان‌طور که گفتم متغیر است. مضاف بر این اصلا بنا نیست پروژه بارورسازی ابرها تمام مشکلات ما را در حوزه بارش‌ها و خشکسالی برطرف کند. این پروژه هم مثل تمام پروژه‌ها و روش‌های دیگر فقط می‌تواند تخفیفاتی ایجاد کند و قرار نیست همه مشکلات خشکسالی را رفع کند. بارورسازی ابرها هم مثل دیگر ابزارهای مدیریت منابع آب است. ما با این ابزار می‌توانیم کارآمدی در حد خودش را از آن انتظار داشته باشیم. در کشور باید تمام پروژه‌ها و ابزارها به کار گرفته شود تا بتوانیم اثرات خشکسالی را به حدی کاهش دهیم. این سوال اشتباهی است که آیا بارورسازی ابرها می‌تواند خشکسالی را برطرف کند. خشکسالی یک پدیده طبیعی است و اصلا امکان مقابله با آن وجود ندارد و باید به سازگاری با آن برسیم و خودمان را با آن منطبق کنیم.»
پروژه‌های سال 94-93 پروژه‌های شاخص ما هستند
این مقام مسئول در واکنش به این مساله که یکی از مطالبات عمومی از مسئولان حوزه بارورسازی ابرها این است که خروجی کارها و اقدامات‌شان طی سالیان گذشته را منتشر و اعلام کنند، خاطرنشان کرد: «اتفاقا ما از سال 1377 تا الان 11 دوره پروژه بارورسازی ابرها را داشته‌ایم. این دوره‌ها در بعضی استان‌ها دائمی بوده و در بعضی دیگر از استان‌ها حداکثر یک بار تا دو الی سه بار بوده است. ولی سال 94-93 ما پروژه خیلی گسترده‌ای داشتیم و ارزیابی‌های خوبی هم توسط دانشگاه تهران انجام شده بود و من همواره از آن پروژه به‌عنوان پروژه شخص نام برده و آن را معرفی کرده‌ام. هرچند فعلا اعداد و ارقام نتیجه آن در خاطرم نیست ولی در ایران مرکزی مثل چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد پروژه‌های بسیار خوبی داشتیم. در آذربایجان‌ها هم همین‌طور و خب به صورت شاخص این سال‌ها را می‌توان مثال زد. سال 95 هم پروژه نسبتا خوبی داشتیم و اطلاعات آن منتشر شد.»
سپاه فقط کمک تجهیزاتی می‌کند
گلکار در ارتباط با ورود سپاه به پروژه بارورسازی ابرها هم به بیان نکات مختصری بسنده کرد و گفت: «ما یک‌سری ابزار و تجهیزات برای انجام پروژه‌های بارورسازی ابرها نیاز داریم، از همه مهم‌تر هواپیماست و به دلیل شرایط خاص کشور به‌عنوان کمک گرفتن ابزاری و تجهیزاتی با نیروی هوافضای سپاه درحال همکاری هستیم تا از تجهیزاتی که آن عزیزان در اختیار دارند، استفاده کنیم. در ارتباط با موادی که استفاده می‌کنیم هم باید بگویم دو سه سالی است این مواد در داخل کشور و توسط صنایع دفاع تولید می‌شود و داخلی است. پیش از این همیشه ما از روسیه خرید انجام می‌دادیم.»
اصل اثرگذاری بارورسازی ابرها همچنان محل ایراد و سوال است
احد وظیفه، رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور هم که اظهارات متعددی در ارتباط با ماجرای بارورسازی ابرها داشته است با «فرهیختگان» به گفت‌وگو پرداخت و حول شبهات و حواشی پیرامون اثرگذاری این اقدام بر میزان بارش‌ها گفت: «بارورسازی ابرها را از همان دهه 1950 که شروع شده است، کماکان برخی کشورها انجام می‌دهند و برخی هم تجارب شکست‌هایی داشته‌اند و بعد از سال‌ها آن را کنار گذاشتند و این یعنی برخی به این مساله اعتقاد دارند و برخی هم ندارند. بارورسازی ابرها هنوز به علت اینکه سوالات بسیاری در ارتباط با آن وجود دارد و به دلیل عدم‌قطعیت‌هایی که روی این موضوع هست، در منظر دانشمندان علوم هواشناسی و هیدرولوژی چندان مقبول و محبوب نیست. از این مهم‌تر خود این موضوع که حتما با بارورسازی می‌توانیم بارش را افزایش دهیم محل ایراد است چه برسد به اینکه بخواهیم بحث مهم و بزرگ خشکسالی را برطرف کنیم.»
هنوز گزارش‌های امیدوارکننده‌ای از اثرات بارورسازی وجود ندارد
وظیفه در تشریح عمل بارورسازی ابرها و تجربیات بین‌المللی در این حوزه گفت: «فرآیند طبیعی بارش به وسیله بارورسازی این است که شما رطوبت را از روی سطح آب و دریا بگیرید و مکانیسمی باشد که این رطوبت را به سطوح بالا ببرد، سرد و اشباع شود و در شرایطی که رطوبت به اشباع می‌رسد، وجود هستک‌های میعان و همین ذراتی که به صورت طبیعی یا مصنوعی در ابر وجود دارد می‌تواند فرآیند بارش را بهتر کند. در واقع کمک می‌کند بارندگی به شکل بهتری صورت بگیرد یا به زعم همکاران این حوزه افزایش بارش ایجاد شود. این در تئوری وجود دارد ولی اینکه در عمل چقدر موثر بوده، مورد مناقشه بسیار است و هنوز ثابت نشده که بتوان با بارورسازی بارش را تحت‌تاثیر قرار داد. البته گزارش‌هایی وجود دارد در برخی مناطق مثل چین و برخی ایالات آمریکا که به صورت مقطعی و محلی اتفاقاتی افتاده که باز هم این موارد در مقابل گزارش‌های منفی و ضدونقیض خود به چالش کشیده شده‌اند. مثلا در دهه‌های گذشته میلادی در رژیم صهیونیستی یک پروژه به مدت دو دوره پنج سال انجام شد و نتایج ملموسی نداشت، در آفریقای جنوبی هم انجام شد ولی خیلی گزارش امیدوارکننده‌ای نگرفتند. ممکن است در چین و هند که جمعیت بالایی دارند انجام دهند ولی هنوز به علت عدم قطعیت‌هایی که هست ما نمی‌توانیم صددرصدی حتی برای افزایش بارش‌ها بگوییم چنین اثراتی از طریق بارورسازی وجود دارد. به هرحال اینکه بارورسازی آنقدر موثر شود که بتواند خشکسالی را برطرف کند که اصلا بعید است و کسی هم چنین ادعایی را در دنیا نداشته و دلیلش هم این است که تعداد پروازهایی که انجام می‌دهیم و منطقه‌ای که در آن بارورسازی در آن صورت می‌گیرد، خیلی محدود است. ضمن اینکه هر ابری را هم نمی‌توان بارور کرد. اگر این‌طور تلقی شود که هر ابری دیدیم هواپیما پرواز کند و آن را بارور کند و یک‌سری ذارت روی آن بپاشد، کاملا اشتباه است و نشان‌دهنده این است که کار بدون برداشت و درک درست علمی از مساله انجام می‌شود.»
بارورسازی عمل بسیار پیچیده‌ای است
رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور با تشریح پیچیدگی‌های عمل بارورسازی خاطرنشان کرد: «به صورت کلی سه روش بارورسازی در دنیا داریم که روش‌های استاتیک و دینامیکی دو نمونه مرسوم آن هستند. این روش‌ها پیچیدگی‌های زیادی دارد؛ هم در مواد و هم در نوع انجام پروسه بارورسازی که توجه به همین‌ها به خوبی نشان می‌دهد این چه کار پیچیده و سختی است. (توضیحات علمی مبسوطی وجود دارد که توضیح آن در اینجا خارج از حوصله است.) ابر باید ابرخاصی باشد، دما باید دمای خاصی باشد، مدل انجام کار باید مدل خاصی باشد، سرعت تزریق و... باید شرایط خاصی داشته باشند و همه اینها نشان از حساسیت بالای انجام این کار دارد. بنابراین اگر همه شرایط فراهم باشد و ما بتوانیم آنها را به خوبی از قبل تشخیص دهیم و پیش‌بینی کنیم که البته من بعید می‌بینم چنین توانی وجود داشته باشد، بارورسازی ابر می‌تواند موثر واقع شود. از طرفی درصورت بارورسازی موفق بازهم این اتفاق لزوما تضمین‌کننده این نیست که در نقاط دیگر هم نتایج مثبتی بگیریم. به خاطر اینکه تمام این شرایط در نقاط دیگر متفاوت است، مگر اینکه شرایط عین هم باشد و روش کار ما هم مثل قبل باشد. خلاصه بگویم آنقدر شرط و شروط وجود دارد که دانشمندان مطمئن نیستند این بارورسازی ابرها بتواند تقویت و تغییر قابل‌ملاحظه‌ای در بارش یک منطقه ایجاد کند. در جایی مثل منطقه ما هم که رطوبت کم است و در مقابل گردوخاک به‌طور نسبی در جو ما زیاد است و تا ارتفاع سه کیلومتری هم بالا می‌رود و اصطلاحا ابر را اوردوز می‌کند، کار بارورسازی سخت‌تر می‌شود. اینهایی که من می‌گویم همه سوال است و نمی‌خواهم کار کسی را زیر سوال ببرم و فقط از دید علمی با مساله مواجه می‌شوم، کسی فکر نکند من در ضدیت با این عمل هستم.»
راهی برای سنجش میزان اثرگذاری بارورسازی ابرها وجود ندارد
این مقام مسئول در تشریح اثرگذاری بارورسازی ابرها به بیان سوالاتی پرداخت و گفت: «مساله دیگری که وجود دارد، تاثیر بارورسازی است. وقتی ما یک ابر را بارور کردیم باید بتوانیم نتیجه کار را هم اعلام کنیم. خب این اتفاق از کجا قابل ارائه و توضیح است؟ با چه روشی می‌خواهیم این اثرگذاری را توضیح دهیم. روش مطمئنی برای تشخیص اینکه این بارش به صورت طبیعی آمده یا در اثر بارورسازی بوده است، وجود ندارد. یک‌سری روش‌ها هست که خیلی گرانقیمت و هزینه‌بر هستند و کار هرکسی هم نیست. نمونه‌اش هم این است که مثلا با یک‌سری باران‌سنج که وجود دارد مقدار مواد را درون قطرات باران تشخیص می‌دهند و شناسایی می‌کنند. با این روش می‌خواهند درصد مواد را پیدا کنند تا ببینند تعداد قطره‌های بارانی که از سریق بارورسازی ایجاد شدند چه مقدار است. یا مثلا یک منطقه شاهد می‌گیرند که سیستم ابر یکنواختی دارد یک طرف را بارور و یک طرف را رها می‌کنند و میزان بارش را در دو منطقه بررسی می‌کنند و می‌سنجند و تفاوت مقداری اینها از هم اگر معنادار بود گفته می‌شود که بارورسازی اثرگذار بوده است. اما ورای همه اینها خود ابر حقیقت تغییرپذیری دارد و اساسا این مساله چنین نتیجه‌گیری‌هایی را تقریبا غیرممکن می‌کند. خیلی سوالات و شبهات این‌چنینی وجود دارد که فکر می‌کنم دوستانی که بارورسازی انجام می‌دهند باید گفته‌هایشان حساب‌شده‌تر باشد و به این سوالات پاسخ دهند. اینکه 10-15 درصد به بارش‌ها اضافه کردیم و فلان اتفاقات افتاد و... جای شک و شبهه زیادی دارد و دنیا به چین نتایجی نرسیده که ما بتوانیم برسیم.»
نظر شما