خبرآنلاین - رسول سلیمی: در پیچ و تاب دیپلماسی هسته‌ای خاورمیانه، تهدید خروج ایران از معاهده NPT به نمادی از بن‌بست دیپلماتیک تبدیل شده است. این معاهده، که در ۱۹۶۸ امضا شد و ایران در ۱۹۷۰ به آن پیوست، ستون فقرات نظام بین‌المللی منع اشاعه است و خروج از آن می‌تواند زنجیره‌ای از رویدادها را به راه اندازد که نه تنها ایران، بلکه کل نظام بین‌المللی را متزلزل کند. در هفته اخیر با رأی شورای امنیت در ۱۹ سپتامبر برای رد تعلیق اسنپ‌بک، این تهدید جدی‌تر شده است. در همین حال، عباس عراقچی، در ۱۸ سپتامبر به الجزیره گفت: «اگر اسنپ‌بک اجرا شود، ایران گزینه‌های خود را از جمله خروج از NPT بازنگری خواهد کرد»
از این رو تهدید خروج ایران از NPT، که در ۱۷ ژانویه ۱۹۶۸ امضا شد و هدف آن جلوگیری از اشاعه سلاح‌های هسته‌ای است، ریشه در تنش‌های پس از حملات اسرائیل دارد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در گزارش GOV/۲۰۲۵/۵۳ (۳ سپتامبر ۲۰۲۵) اعلام کرد: «از ۱۳ ژوئن ۲۰۲۵، آژانس دسترسی به تأسیسات هسته‌ای ایران به جز نیروگاه بوشهر را از دست داده و تداوم اطلاع از موجودی مواد هسته‌ای، از جمله اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی، قطع شده است» این گزارش، که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت استوار است، تخمین می‌زند ایران تا ۱۳ ژوئن، ۹۰۴۰.۵ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده (به صورت هگزافلوراید اورانیوم) و ۸۳۴.۴ کیلوگرم در اشکال دیگر انباشته کرده بود، که ۴۴۰.۹ کیلوگرم آن ۶۰ درصدی است.
اما در هفته اخیر، گزارش آژانس در ۱۰ سپتامبر (بیانیه اتحادیه اروپا) تأکید کرد: «ایران نمی‌تواند اجرای پیمان NPT را تعلیق کند؛ این نقض ماده XII.C اساسنامه آژانس است» این گزارش‌ها، که از ماه مه ۲۰۲۵ همکاری ایران را «کمتر از رضایت‌بخش» توصیف می‌کنند، خروج احتمالی را به عنوان «نقض ماده ۱۰ NPT» (که خروج را با اطلاع سه‌ماهه و توجیه «رویدادهای فوق‌العاده» مجاز می‌داند) تحلیل می‌کنند. ایران، حملات ژوئن را به عنوان «رویداد فوق‌العاده» توجیه می‌کند، اما آژانس بین‌المللی هشدار می‌دهد که این خروج، نظارت را کاملاً قطع کرده و خطر اشاعه را افزایش می‌دهد.
در معنای دیگر، خروج از پیمان عدم اشاعه هسته‌ای (NPT)، ایران را از تعهدات ماده II (عدم تولید سلاح هسته‌ای) رها می‌کند، اما بر اساس ماده VI منشور سازمان ملل، شورای امنیت می‌تواند تحریم‌های فوری اعمال کند. این در حالی است که گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، روایت رسمی غرب را تقویت می‌کند. این امر، رژیم NPT را تضعیف کرده و می‌تواند الگویی برای دیگر کشورها (مانند عربستان سعودی) باشد.
پیامدهای حقوقی خروج از NPT چیست؟
از منظر حقوقی، خروج ایران از NPT ضربه‌ای مهلک به رژیم جهانی منع اشاعه وارد می‌کند. چرا که «خروج ایران، NPT را از اعتبار سیاسی ساقط می‌کند و رژیم عدم اشاعه را به چالش می‌کشد، زیرا ایران می‌تواند بدون نظارت آژانس به سمت سلاح هسته‌ای حرکت کند.»
شورای روابط خارجی (CFR) نیز در تحلیل ۱۸ سپتامبر، خروج را "نقض قطعنامه ۲۲۳۱" توصیف کرد و هشدار داد: «ایران بدون NPT، دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را از دست می‌دهد» موسسه بروکینز هم در گزارش ۱۵ سپتامبر، افزود: «خروج، ایران را به سمت آستانه تسلیحاتی (breakout time صفر) می‌برد و تحریم‌های دائمی سازمان ملل را فعال می‌کند» این اندیشکده‌ها، با ارجاع به خروج کره شمالی در ۲۰۰۳، پیش‌بینی می‌کنند خروج ایران، اجماع جهانی را تضعیف کرده و دعاوی حقوقی در دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) را افزایش دهد.
در رسانه‌های آمریکایی، نیویورک تایمز نوشت: «خروج ایران، NPT را به عصر جدیدی از اشاعه می‌برد و ایالات متحده را مجبور به اقدامات پیشگیرانه می‌کند». واشنگتن پست نیز، تحلیل کرد: «این خروج، نقض ماده ۲۵ قطعنامه‌های شورای امنیت است و اروپا را در اجرای تحریم‌ها منزوی می‌کند». این تحلیل‌ها، روایت NPT به عنوان "ابزار غربی" را بدون بررسی تبعیض‌آمیز بودن معاهده (حفظ سلاح‌های هسته‌ای پنج قدرت) نقد نمی‌کنند، که می‌تواند ایران را به سمت اتحادهای شرقی (مانند بریکس) سوق دهد.
پیامدهای سیاسی خروج از NPT
این در حالی است که در ابعاد سیاسی، خروج ایران اجماع جهانی را متلاشی می‌کند و چندقطبی‌سازی را تسریع می‌نماید. چرا که خروج ایران، فرانسه، آلمان، بریتانیا را در برابر چین و روسیه قرار می‌دهد و دیپلماسی برجام را نابود می‌کند. از سوی دیگر خروج، حمایت NAM (کشورهای غیرمتعهد) از ایران را افزایش داده و NPT را به "معاهده نابرابر" تبدیل می‌کند.
در همین راستا مؤسسه مطالعات استراتژیک بین‌المللی (IISS)، در گزارش ۱۴ سپتامبر، افزود: «خروج، تنش‌های منطقه‌ای را تشدید کرده و عربستان سعودی را به سمت برنامه هسته‌ای سوق می‌دهد، که ثبات خلیج را به خطر می‌اندازد» در رسانه‌های اروپایی، گاردین تحلیل کرد: «ایران نظارت هسته‌ای را با برداشتن تحریم‌ها مبادله می‌کند، اما خروج NPT اروپا را در آزمون دیپلماتیک قرار می‌دهد» لوموند هم نوشت: «خروج، اروپا را به سمت سیاست خارجی سختگیرانه سوق می‌دهد و اتحاد دو سوی اقیانوس آرام (اروپا و آمریکا) را تضعیف می‌کند»
این دیدگاه‌ها، خروج را به عنوان "بازی خطرناک" توصیف می‌کنند، اما نقش خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ (که بروکینز آن را "عامل اصلی" می‌داند) را کمرنگ می‌سازند. از سویی، خروج ایران می‌تواند به "اثر دومینو" در خاورمیانه منجر شود، جایی که ترکیه و مصر نیز NPT را زیر سؤال ببرند، و رژیم سیاسی جهانی را به سمت انزوای غرب ببرد.
اما در ابعاد امنیتی، خروج ایران خطر درگیری را افزایش می‌دهد. گزارش آژانس در ۳ سپتامبر هشدار داد: «قطع نظارت، امنیت منطقه‌ای را تهدید می‌کند» در همین حال، موسسه کارنگی تحلیل کرد: «خروج، ایران را به سمت تسلیحات هسته‌ای باز می‌دارد و اسرائیل را به حملات پیشگیرانه بیشتر وادار می‌کند» این در حالی است که بروکینز معتقد است: «این خروج، حمایت ایران از گروه‌های نیابتی (مانند حزب‌الله) را با پوشش هسته‌ای تقویت کرده و امنیت خلیج را به خطر می‌اندازد»
از زاویه ای متفاوت، نیویورک تایمز تحلیل کرد: «این امر، رژیم NPT را فرسوده و اشاعه را در آسیای جنوب غربی تسریع می‌کند» گاردین هم هشدار داد: «خروج، اروپا را در برابر تهدیدهای هسته‌ای ایران آسیب‌پذیر می‌سازد»
این تحلیل‌ها، خروج را "ریسک بالا" ارزیابی می کنند، اما بدون نقد حملات ژوئن (نقض ماده ۵۱ منشور)، چرخه خشونت را نادیده می‌گیرند. خروج می‌تواند ایران را به سمت اتحاد با روسیه سوق دهد و امنیت جهانی را با خطر تسلیحاتی شدن هسته ای افزایش دهد. در مقابل، اندیشکده‌های اروپایی مانند IISS بر "ثبات منطقه‌ای" تأکید دارند: «خروج، عربستان را به برنامه موازی سوق می‌دهد و خلیج را بی‌ثبات می‌سازد»
در مجموع، خروج احتمالی ایران از NPT، با پیامدهای حقوقی، سیاسی (تضعیف اجماع جهانی و چندقطبی‌سازی) و امنیتی (خطر جنگ منطقه‌ای)، نه تنها یک بحران هسته‌ای، بلکه زلزله‌ای برای رژیم منع اشاعه است. به عبارت دیگر، خروج ایران پاسخی به "نابرابری NPT" است، که پنج قدرت هسته‌ای را حفظ می‌کند، و می‌تواند به اتحادهای جایگزین منجر شود.
۲۱۳/۴۲
نظر شما