رتبه اثرگذاری علمی ایران به بالاترین حد طی ۱۵ سال اخیر رسید/ رشد شاخص اثرگذاری علمی چگونه محقق شد؟

محمد حسین نجاتی: تولید علم در ایران روند خاص خود را دارد. بخش زیادی از تولیدات علمی در ایران مربوط به حوزه های علوم پزشکی و علوم پایه است و پس از آن تولید علم مهندسی سهم بالایی در تولید علم ایران دارد. 
اما ایجاد زیرساخت برای خیزش ایران در تولید علم جهانی در واقع از دهه ۷۰ و در دولت اصلاحات آغاز شد و در اواسط دهه ۸۰ بذرهای دهه قبل در زمینه تولید علم برداشت شد وایران در زمره کشورهایی قرار گرفت که تولید علم بالایی دارد.
 اما در اواسط دهه ۸۰ درست در زمانی که دولت دوم محمود احمدی نژاد آغاز به کار کرد، سیاست وزارت علوم توجه به کمیت تولید علم در ایران شد.

ایران با این سیاست توانست رتبه اول منطقه در زمینه تعداد مقالات علمی را بدست بیاورد و این همین مسئله، دستاویزی برای مسئولان شد تا با ارائه آمار های افتخار آمیز از رشد علمی بی سابقه در ایران خبر دهند.
اما این تمام واقعیت نبود. چرا که ملاک رشد علمی در هر کشور بیش از شاخص های کمی، وابسته به شاخص های کیفی است. 
درست در همان زمانی که مسئولان وزارت علوم در دولت دهم با افتخار اعلام می کردند ایران در زمینه تولید علم به رتبه ۱۵ دنیا رسیده است، رتبه ایران در زمینه کیفیت تولید علم که معیار اصلی سنجش است ۳۶ دنیا بود.


از سه سال پیش، وزارت علوم در دولت یازدهم کیفیت تولید علم در ایران را نشانه گرفت. سیاستی که در ابتدای زمینه ساز کاهش اندکی در زمینه کمیت تولید علم داشت اما نتیجه مهم آن امروز رقم خورد. جایی که ایران پس از ۱۵ سال رتبه ایران در شاخص اثرگذاری علمی به بالاترین حد خود طی ۱۵ سال اخیر رسید. در حال حاضر اثرگذاری علمی اصلی ترین شاخص مرجعیت علمی است.

براساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس، در سال ۲۰۰۰ رتبه اثرگذاری تولیدات علم ایران ۴۶ بود. این رتبه در سال ۲۰۱۰ به ۲۸ رسید و در سال ۲۰۱۱ مجددا ارتقا یافته و به ۲۴ رسید. در سال ۲۰۱۳ رتبه اثرگذاری علم ایران دوباره افزایش یافته و به ۲۳ رسید. در آخرین محاسبات انجام شده در سال ۲۰۱۴ رتبه اثرگذاری علم ایران ۲۲ است.

براساس مقایسه ایران و ترکیه نشان می دهد، ترکیه در سال ۲۰۰۰ رتبه ۲۹ اثرگذاری علم دنیا را در اختیار داشت. رتبه اثرگذاری علم ترکیه تا سال ۲۰۱۰ به رقم ۲۵ رسید، اما کیفیت تولیدات علمی ترکیه سیر نزولی را طی کرد به نحوی که رتبه این کشور در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ به جایگاه ۲۸ نزول کرده و در ادامه با این روند نزولی در سال ۲۰۱۴ ترکیه به رتبه ۲۹ دنیا رسید.

چگونگی رشد علم صنعتی در ایران

تولید علم صنعتی یکی از مهمترین مولفه های تولید علم مدرن را تشکیل می دهد و در سند سیاست های کلان علم و فناوری نیز تبدیل علم به ثروت خواسته شده است.

علم صنعتی به علمی اطلاق می شود که توسط حداقل یک پژوهشگر از یک صنعت تولید می شود؛ عمده این تحقیقات توسط مراکز تحقیق و توسعه صنایع تولید و همانند تولید علم دانشگاهی در نشریات معتبر بین المللی منتشر می شوند.

بررسی اطلاعات تولید علم صنعتی ایران و ترکیه در پایگاه استنادی آی.اس.آی نشان می دهد که هر چند در فاصله زمانی 2000 تا 2002 ترکیه با 187 مورد تولید علم صنعتی از ایران برتر بود، اما در بازه زمانی 2014-2012 ایران 1.5 (یک و نیم) برابر ترکیه تولید علم صنعتی داشته است. در این دوره زمانی ترکیه تنها هزار و 476 مورد علم صنعتی تولید کرده، در حالی که جمهوری اسلامی ایران در همین دوره زمانی 2 هزار و 309 مورد علم صنعتی تولید کرده بود.

رشد رتبه ایران در شاخص دیپلماسی علمی

یکی دیگر از مولفه های علم مدرن، دیپلماسی علمی است. تعاملات علمی در سند سیاست های کلان علم و فناوری به صورت صریح و روشن نیز مورد تاکید قرار گرفته اند.

بر اساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس سهم دیپلماسی علمی از کل تولید علم کشور از 19 درصد در سال 2001 به 21 درصد در سال 2014 افزایش یافته است؛ در حالی که در سال 2001 این رقم برای ترکیه 13 درصد بود و در سال 2014 به 20 درصد رسیده است.

بر اساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی آی.اس.آی، از نظر سهم دیپلماسی علمی از کل تولید علم، ایران برتر از ترکیه عمل کرده است؛ در سال 2015 سهم دیپلماسی علمی از کل تولید علم دنیا 22 درصد است. این بدان معنی است که 22 درصد تولید علم دنیا با مشارکت حداقل دو کشور صورت پذیرفته است. این رقم برای ایران در همین سال 23 درصد و برای ترکیه 20 درصد است.

هر چند کمیت تولید علم و رشد آن از اهمیت بسزایی برخوردار است، اما این کمیت باید هوشمندانه تولید شود و رشد یابد.

مهمترین هدف نظام آموزش عالی مبتنی بر اسناد بالادستی و همچنین روند جهانی تولید علم، تبدیل علم به ثروت و قدرت است که به تنهایی و با تاکید محض بر افزایش کمی حاصل نمی شود.

بنابراین، علاوه بر تاکید بر رشد کمی تولید علم باید سایر ابعاد توسعه علمی نیز مدنظر قرار گیرد که عبارتند از تولید علم کاربردی، اثرگذاری علم تولید شده و همچنین تبدیل علم به قدرت از طریق دیپلماسی علمی است.

به طور کلی، ترکیه را می توان مثالی از کشورهایی دانست که به جای تاکید بر توسعه همه جانبه، بیش از هر چیز به افزایش کمی تولید علم می اندیشد.

۴۷۴۲