بلاهایی که در چند سال گذشته به جان دریاچه ارومیه افتاد/ از حفر ۸۸۰۰۰ چاه تا کشت چغندر

طهورا شهبازی: دریاچه ارومیه خشک شد. بحران هم برای توصیف وضعیت این دریاچه کم آورده است. تداوم خشکی دریاچه ارومیه حالا از مرحله بحرانی هم گذشته است. توسعه نامتوازن و ناپایدار در حوضه آبریز آن، برداشت بی رویه از منابع آب تجدید پذیر حوضه در دو دهه اخیر نه تنها آب ها را از سطح زمین مصرف کرده بلکه به دل زمین نیز رخنه کردند.

اجرای طرح های متعدد توسعه منابع آب، توسعه روزافزون بخش کشاورزی، تغییر الگوی کشت و تولید محصولات پر آب بر در سطح حوضه و بهره وری پایین مصرف آب نیز در این سال ها از جمله عواملی بودند که به جان دریاچه افتادند تا سرنوشت خشکی را برای ارومیه رقم بزنند.

علاوه بر عوامل مطرح شده در خشکی دریاچه کم شدن آب شیرین کره زمین و عدم توزیع مناسب آن در مناطق مختلف را هم باید اضافه کرد. همانگونه که میانگین بارش کشور در حال حاضر به کمتر از یک سوم میانگین جهانی رسیده است و در حدود ۲۵۰میلیمتر در سال است. بر اساس شکل زیر ایران در کمربند مناطق خشک و بیابانی دنیا قرار گرفته است و جزو کشورهایی است که میانگین بارش در آنها کمتر از ۳۰۰میلیمتر است. این کمبود بارش حوضه دریاچه ارومیه را هم در بر می گیرد.

بر اساس آخرین آمار ایستگاه های بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه میانگین بارش حوضه در دوره آماری ۷۵-۱۳۷۴ تا ۹۲-۱۳۹۱ برابر با ۳۱۷میلیمتر بوده است که با کاهش ۱۸درصدی در دوره اخیر نسبت به دوره قبل همراه بوده است.

نتیجه آن کاهش میزان رواناب تولیدی در سطح حوضه و در نتیجه کاهش حجم آب ورودی به دریاچه شده است؛

کاهش ۱۸درصدی بارش در حوضه دریاچه ارومیه

با توجه به توزیع نامتوازن بارش در نقاط مختلف دنیا میزان منابع آب تجدید پذیر کشورهای مختلف نیز با یکدیگر تفاوت هایی دارند. منابع آب تجدید پذیر میزان آبی است که یک حوضه آبریز توانایی بازیابی آن را به صورت سالانه دارد.

نقشه زیر بر اساس گزارش سازمان فائو حجم منابع آب شیرین تجدید پذیر کشورهای مختلف را نشان می دهد. ایران از جمله کشورهایی است که میزان منابع آب تجدید پذیر آن تناسب چندانی با سطح و گستره قلمرو آن ندارد از طرفی برداشت از آنها نیز ۴برابر معمول دنیاست که این مساله به دریاچه ارومیه نیز سرایت کرده است.

نتایج بررسی ها و تحلیل های صورت گرفته نشانگر کاهش قابل ملاحظه حجم منابع آب تجدید پذیر حوضه دریاچه ارومیه است. با توجه به روند کاهش ۱۸درصدی بارش، پتانسیل منابع آب تجدید پذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه در همان دو دوره از ۸۸۷۵ میلیون متر مکعب به ۷۰۲۴ میلیون مترمکعب رسیده است همچنین حدود ۵۷درصد از مصارف حوضه از منابع آب سطحی و مابقی از منابع آب زیر زمینی تامین می شود.

نکته جالب توجه دیگر در مورد کشورهای با بارش کم، میزان بالای وابستگی آنها به آبیاری برای تولیدات کشاورزی است. نقشه زیر نشان می دهد بسیاری از کشورهای با بارش کم برای تولید بیش از ۷۵درصد از محصولات کشاورزی خود به آبیاری وابسته هستند.

به عبارت دیگر سهم اراضی که از آب آبی استفاده می کنند نسبت به اراضی دیم در تولیدات کشاورزی این کشورها حدود ۳برابر است. در حالی که به طور متوسط در سطح دنیا، ۸۰درصد از تولیدات کشاورزی با استفاده از آب سبز یا دیم تولید می شود.

در صورتی که در ایران میزان وابستگی تولیدات کشاورزی به اراضی آبی ۷۵درصد است. ایران جزو کشورهایی است که به دلیل وضعیت خشکی و برخورداری از میزان بارش کم این میزان وابستگی شدید را به منابع آبی سطحی و زیرزمینی برای تولید محصولات کشاورزی مورد نیاز خود دارد.

بنابر این وابستگی ایران به بارش و عدم بارش و همچنین در دسترس بودن منابع آب سطحی و زیر زمینی بیش از سایر کشورها است.

این شرایط اقلیمی باعث شده تا برای تولید یک محصول مشابه، نیاز باشد آب به مراتب بیشتری را نسبت به سایر مناطق دنیا مصرف کند به طوری که کشاورزی در حال حاضر حدود ۷۰درصد از منابع آب تجدید پذیر حوضه دریاچه ارومیه و حدود ۹۰درصد از مصارف آب در حوضه را به خود تخصیص داده است.

براساس آمارهای مختلف سطح زیر کشت آبی کنونی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه نزدیک ۵۰۰ هزار هکتار برآورد شده است. که نشانگر افزایش ۲۰۰هزار هکتاری اراضی آبی از سال ۱۳۵۰است. همچنین سطح زیر کشت از سال ۱۳۸۸رشد چشمگیری داشته است.

علاوه بر افزایش سطح زیر کشت در بخش کشاورزی حوضه تغییر الگوی کشت کم مصرف ابی به الگوی کشت پرمصرف مانند کاشت چغندر، افزایش سطح زیر کشت باغی، تولید بیش از نیاز برخی از محصولات و صادرات آن به خارج از حوضه نیز از عوامل موثر در توسعه کشاورزی در اطراف دریاچه ارومیه است.

ارومیه در محاصره ۸۸۰۰۰هزار حلقه چاه

چاه ها از جمله عوامل مهمی هستند که آب های زیر زمینی را هم از دست اندازی انسان ها بی نصیب نگذاشته اند. روند افزایشی تعداد چاه های حفر شده در سطح کشور طی ۴سال اخیر نشان دهنده افزایش قابل توجه تعداد چاه ها به رقم بالای ۷۶۰هزار حلقه در سطح کشور است. از این تعداد چاه بیش از ۴۶میلیارد مترمکعب آب برداشت می شود.

اما با وجود افزایش تعداد چاه ها در سال های اخیر توان آبدهی آنها با روند نزولی همراه بوده است. همچنین کیفیت منابع آبی کشور در برخی از دشت ها به میزان قابل ملاحظه ای دچار تخریب شده و شوری آنها نیز افزایش یافته است. اما این چاه ها خنجری بر دل دریاچه نیز بوده است.

بر اساس آخرین آمار اعلام شده توسط وزارت نیرو تعداد چاه های غیر مجاز کشور که در سال ۱۰۳،۱۳۸۵هزار حلقه بود در سال ۱۳۸۹به افزون بر ۲۵۰هزار حلقه رسید. افزایش قابل ملاحظه میزان چاه های حفر شده در سطح حوضه نیز از جمله عوامل موثر بر افت قابل ملاحظه تراز دریاچه ارومیه بوده است.

محاصره ارومیه توسط ۸۸۰۰۰حلقه چاه تاثیر قابل ملاحظه ای بر آبدهی رودخانه های حوضه داشته که منجر به کاهش قابل ملاحظه رواناب ورودی به دریاچه شده است.

تعداد قابل ملاحظه ای از چاه های حفرشده در سطح حوضه به صورت چاه های نیمه عمیق است که به صورت غیر مجاز و توسط صاحبان باغات، مزارع و ویلاها حفر و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

با وجود افزایش تعداد چاه های حفر شده در سطح حوضه، میزان تخلیه و برداشت از آنها در سال های اخیر با روند نزولی همراه بوده است. که نشان دهنده کاهش توان آبدهی آبخوان های حوضه است.

۴۷۲۳۳