تجارت بین‌الملل ایران

تجارت میان دولت ها و ملت ها، همواره یکی از شاخص های پیشرفت و توسعه داخلی برای کشورها بوده است. صادرات تولیدات داخلی موجب ارتقای سطح زندگی، تقویت فرهنگ ملی و ساختار سازی برای تعامل بلند مدت و همزیستی مسالمت آمیز با سایر کشورها می گردد. ضمنا این نوع تجارت بین المللی، مانعی برای کشمکش ها و تنش های سیاسی می باشد و هزینه ورود به این عرصه را برای طرف های تجاری افزایش می دهد.  وزارت امورخارجه گام های اولیه مناسبی برای تقویت و حمایت از تجارت ایران در عرصه جهانی برداشته است که می بایست برای تحقق این راه از سایر متخصصین نیز استفاده نماید.

استراتژی تجارت بین الملل ایران بایستی بر مبنای صادرات به منطقه پیرامونی و همسایگان که بهترین نوع تجارت است، استوار باشد. زیرا هزینه حمل و نقل صادرات نسبت به مسافت های طولانی بسیار کمتر است ضمن آنکه همسایگان از مشترکات فرهنگی و مصرفی تقریبا مشابهی نسبت به ما برخوردار هستند لذا تولید کالاهای مورد نیاز آنها برای ما هزینه کمتری خواهد داشت.

 بنابراین، صادرات به کشورهای عضو اتحادیه های منطقه ای بسیار مقرون به صرفه است. در واقع تجارت منطقه ای در نقاط مختلف دنیا از رونق بیشتری برخوردار است تا با مناطق ناهمگون. به عنوان مثال، ارتباط تجاری میان ژاپن، چین، کره و تایوان بسیار بیشتر است تا با اروپا، و همگرایی تجاری این چهارکشور هر سال افزایش می یابد. بنابراین تجارت بین المل ایران باید براساس استراتژی صادرات منطقه ای استوار باشد تا بتواند ضمن ایجاد همگرایی منطقه ای سبب ثبات و دوستی میان دولتها و ملت ها شود و از تنش های سیاسی پیش بینی نشده و هزینه بر بکاهد. ترسیم چنین الگویی سبب دستیابی به راهی مناسب برای تولید با کیفیت داخلی، قابل پیش بینی بودن روابط خارجی ایران و فراهم آمدن زمینه های امنیت صادرات را ممکن می سازد.

با این حال، هیچ کشور پیشرفته ای فقط صادرکننده نبوده است و کالاهایی را که کمبود دارد از طریق واردات نیز تامین می کند. با توجه به تجربه جهانی، عامل موفقیت کشورهای پیشرفته صنعتی، عمدتاً وابسته به توسعه صادرات آن بوده است. ما لازم است برنامه تولید ملی خود را با نگاه صادرات جهانی تنظیم کنیم. به نظر نمی رسد هنوز استراتژی مشخص و کارآمدی را در این زمینه در دست داشته باشیم.

ایران بایستی در تجارت بین الملل، کشورهای شمالی، غربی و شرقی مجاور را در اولویت قرار دهد.  حال که ایران عضوWTO نمی باشد، ضروری است نسبت به ایجاد مکانیزمی روشن و پایدار برای کاهش و یا حذف تعرفه های تجاری و گمرکی بصورت دوجانبه یا چندجانبه با طرف های تجاری بیش از گذشته اقدام نماید.

براساس  گزارش WTO در مقیاس جهانی، تجارت ایران در سال 2016/ 1395 (شامل صادرات، تجارت کالا و خدمات بازرگانی و ترانزیت و توریسم)  رتبه سی و نهم(39) و در واردات رتبه پنجاه و چهارم (54) را کسب کرده است. سهم ایران از صادرات جهانی کمتر از نیم درصد (  0.41) در سال 2016 بوده است. البته رتبه 39 جهانی ایران در تجارت بیش از 60 درصد به صادرات نفت و گاز وابسته بوده است و اگر روزی این نوع صادرات تک محصولی متوقف شود رتبه تجارت ایران، ده ها مرتبه به عقب خواهد رفت و در کنار ضعیف ترین کشورها قرار خواهد گرفت.   

ما باید تلاش نماییم رتبه تجارت خارجی غیر نفتی و خدمات بازرگانی خود را لااقل به اندازه ترکیه برسانیم. صادارت ایران به عراق در سال 1394 حدود پنج و نیم میلیارد دلار بوده در حالی که این میزان برای ترکیه نزدیک به 8 میلیارد دلار می باشد.این کشور با تحفظ نسبت به برخی قوانین به عنوان عضوی از WTOمکانیزم مشخصی برای حفظ اطمینان از روند واردات و صادارت خود مشخص کرده است.  متاسفانه ایران، تراز تجاری منفی و یا نزدیک به منفی با بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارد. ترکیه همیشه صادراتش به ایران به اندازه حدود دو برابر ما به آن کشور بوده است. البته تفاوت در صادرات ایران با ترکیه در آن است که عمده صادرات ایران برپایه نفت و گاز می باشد.

همچنان اتاق بازرگانی ایران، اطلاعات به روز تجاری و بازرگانی ایران با جهان را در سایت خود ندارد. با احتساب  تاریخ 14 مرداد 1396، هنوز میزان صادرات و واردات ایران با جهان برای سال 1395 احصاء نشده است، و این خود شاخصی برای فهم میزان حساسیت ما نسبت به اطلاعات به روز در مورد ارزیابی و رصد فرایندهای تجارت ایران با جهان است.    

از دیگر بازارهای هدف ایران به لحاظ جغرافیایی می تواند اروپا باشد. اروپا در سال 2016 بزرگترین صادرکننده و نیز بزرگترین وارد کننده کالا در جهان بوده است. ایران با فاصله یک کشور یعنی ترکیه بایستی بازار خود را در  اروپا تحکیم بخشد. اروپا می تواند یکی از شرکای با ظرفیت و بازار مناسبی  برای تجارت ایران باشد. در منطقه نزدیک اروپا، یعنی خارومیانه به غیر از ترکیه، کشوری نیست که بتواند به اندازه ایران ظرفیت تولید و صادرات کالاهای متنوع به این منطقه را داشته باشد.

یکی از امتیازهای ایران برای صادارت و توسعه تجارت بین المللی، جمعیت جوان و نیروی تولیدکننده آن در مقایسه با اروپا و سایر کشورهای صنعتی است. لذا افزایش نیروی جوان ماهر و آموزش دیده می تواند تولید کننده ثروت باشند. اما کشورهای صنعتی اروپا با رشد منفی جمعیت و افزایش تعداد سالمندان نسبت به ایران، به همان اندازه نیروی تولید کننده جوان کمتری دارند و به تدریج از تولید ثروت به سوی مصرف آن حرکت می کنند. این روند به معنای آن است که آنها در آینده بیشتر مصرف کننده کالاها خواهند بود تا تولید کننده و صادر کننده.

ایران باید با رصد تحولات و فرصت های تجاری در بازارهای جهانی با هوشمندی برای تقویت تولید داخلی و حضوری موثر در مناسبات منطقه ای و جهانی، استراتژی تجارت بین المللی خود را در دولت دوازدهم با انتخاب وزیری جوان، با انگیزه و توانا تنظیم نماید.  

ایران بایستی بتواند، انتخاب های متعدد و چند لایه ای را در تجارت بین الملل ترسیم و تعریف نماید و بطور مستمر روند صعود و نزول تحولات تجارت و نیز سیاست بین الملل را با استفاده از متخصصین رصد کند. مرکز فرماندهی اقتصاد مقاومتی به همراه وزارت  صنعت و تجارت و اتاق بازرگانی ایران، می تواند در ذیل مدیریت معاون اول رییس جمهور، اتاق فرماندهی و پل ارتباطی تولید داخلی و صادارت و تجارت بین الملل ایران باشد. 

*دکتر حسام الدین واعظ‌زاده استاد دانشگاه تهران