صدای قرار گرفتن کتاب‌های سنگین روی میز‌های یک کلاس درس دانشگاهی، صدای خش خش ورق زدن کتاب‌ها در کلاس، غژغژ دسته کیف که زیر بار 10 کیلوگرم کتاب و جزوه تاب برداشته است، و صداهایی از این دست را در محیط‌های علمی و دانشگاهی، زیاد می‌شنویم. ولی شاید در آینده‌ای نه چندان دور، این صداها تنها به خاطره‌ای تبدیل شوند.
در ترم جاری تحصیلی، 1200 نفر از دانشجویان دانشگاه تگزاس در آستین، پیش‌قدم شده‌اند تا در برنامه‌ای آزمایشی، به‌جای کتاب‌های درسی چاپی از دستگاه کتاب‌خوان الکترونیکی کیندل آمازون استفاده کنند که محتوای کتاب‌های درسی آنان را در خود ذخیره کرده است. در دانشگاه ایالتی نورث‌وست میسوری در مریویل نیز کلاس‌های درس از صفحات الکترونیکی سونی در کنار لپتاپ‌های دانشجویان استفاده می‌کنند.
این کار قسمتی از برنامه فراگیر کردن کتاب‌های الکترونیکی طی 5 سال آینده است. فهرست دانشگاه‌ها هم‌چنان در حال طولانی‌تر شدن است. ظرف 18 ماه گذشته، ناشران کتاب‌های درسی به این سمت روی آورده‌اند که نسخه‌های الکترونیکی کتاب‌های خود را بیشتر و بیشتر به صورت آنلاین منتشر کنند و دانشگاه‌های سراسر جهان نیز به تجربه کردن کتاب‌های درسی الکترونیکی روی آورده‌اند.
کوین هگارتی، مدیر ارشد بازرگانی دانشگاه تگزاس در آستین می‌گوید: «کتاب‌های درسی الکترونیکی و دستگاه‌های ای‌ریدر هنوز در جریان اصلی بازار قرار ندارند، ولی هم‌اکنون در نقطه مرزی ورود این کتاب‌ها به بازار قرار داریم». در حقیقت، ناشران کتاب‌های دانشگاهی دست و پا می‌زنند تا خود را با شرایط جدید وفق بدهند و در جریان انقلابی که در پیش است، نگاهی دوباره به عملکرد خود در چند دهه گذشته بیاندازند، و در مدل تجاری خود که برای سالیان متمادی فروش کتاب‌های چاپی سنگین و حجیم به قیمت‌های بسیار بالا بود، تجدید نظر کنند.
افزایش مدل‌های تجاری جدید که هنوز هیچ یک از آنها برنده قطعی رقابت نیستند؛ در اثر فعل و انفعال دست کم سه نیرو شکل گرفته است: صفحات الکترونیکی و نمایشگرهای جدید برای خواندن و ارتباط با محتوای کتاب‌های درسی الکترونیک؛ مدل‌های جدید تجاری برای ارائه محتوای کیفی به قیمتی که دانشجویان و دانشگاهیان بتوانند آن را بپردازند؛ و مفاهیم جدید برای خود محتوا، و این‌که چگونه تولید می‌شود.
فراسوی سیاه و سفید
از نگاه سخت‌افزاری، ای‌بوک‌های درسی از فواید نوآوری‌های پر شتاب در دستگاه‌های الکترونیکی نمایشگرهای متنی بهره می‌برند. بیشتر مدل‌های جدیدترین نسل صفحات الکترونیکی مانند Kindle 2 آمازون و یا PRS-700 سونی، از نمایشگرهایی بهره می‌برند که بر پایه فناوری شرکت E-ink در کمبریج ماساچوست ساخته شده است. این نمایشگرها، متن و تصویر را به گونه‌ای نشان می‌دهند که با شفافیت و وضوح چاپ روی کاغذ برابری می‌کند، در نتیجه خواندن کتاب با استفاده از این نمایشگرها، خیلی راحت‌تر از خواندن متن روی نمایشگرهای کریستال مایع لپتاپها و رایانه‌های شخصی خواهد بود.
علاوه بر این، باتری دستگاه کتاب‌خوان الکترونیکی چندین روز دوام می‌آورد؛ زیرا این نمایشگرها تنها هنگامی برق مصرف می‌کنند که تصویر عوض شود، مثلا هنگامی‌که می‌خواهید صفحه را "ورق بزنید". اولین نسل از این‌گونه صفحات الکترونیکی که کمتر از یک سال قبل به بازار عرضه شد، سبب افزایش شدید میزان خرید ای‌بوک شد و این قابلیت را فراهم کرد که کار مشابهی را با ای‌بوک‌های درسی انجام دهد.
ولی صفحات الکترونیکی کنونی کتاب‌های درسی، برای این‌که تبدیل به ابزار اصلی خواندن کتاب‌های درسی شوند، راه درازی را در پیش دارند. برای مثال، اکثر آنها طوری طراحی شده‌اند که یک کتاب از اول تا به انتها خوانده شود. «ولی درصد خیلی کمی از دانشجویان، یک کتاب درسی را از اول تا به آخر می‌خوانند».
این را پل کلوت که هدایت پروژه کتاب‌های درسی الکترونیک دانشگاه ایالتی نورث‌وست میسوری را بر عهده دارد، می‌گوید. او به یاد می‌آورد که چگونه دانشگاه در ترم پاییز سال 2008، تست آزمایشی خود را روی صفحات الکترونیکی مدل PRS-505 شرکت سونی با کتاب‌های الکترونیکی از 6 ناشر کتاب‌های درسی آغاز کرد. این کار، یک شکست کامل با تقریبا 200 دانشجوی داوطلب بود. کلات می‌گوید آنها می‌خواستند کاری را انجام دهند که همیشه انجام داده بودند، کتاب را ورق بزنند تا چیزهایی را که در کلاس نفهمیده بودند، بخوانند؛ یا قسمت‌های کوتاهی از فصل‌های میانی کتاب را بخوانند، یا شکل خاصی را در کتاب بیابند. ولی دستگاه، برای چنین منظوری طراحی نشده بود، و کاربران را ناامید کرد.
در ترم جاری، سونی صفحه الکترونیکی را با دستگاه جدیدتر خود، مدل PRS-700 جایگزین کرد. به گفته کلات، کاربری‌های جستجو و هدایت و توانایی آن برای ورق زدن یک صفحه با حرکت دادن انگشت روی صفحه نمایشگر لمسی آن، عکس العمل‌های مثبت خیلی بیشتری را با خود به همراه آورد.
مشکل دیگر صفحات الکترونیکی فعلی، این است که آنها نمایشگرهای سیاه و سفید کوچکی دارند که فقط کمی از یک مستطیل 9 در 12 سانتی‌متر بزرگ‌تر است. این ابعاد باعث می‌شود که آنها برای بیشتر کتاب‌های علمی نامناسب باشند که عموما از صفحات بزرگ و تصاویر واشکال و نمودارهای رنگی بهره می‌برند. به گفته هگارتی «تا زمانی که این دستگاه‌ها پیشرفت نکنند، بازار آنها نیز گسترش نخواهد یافت».
خیلی از شرکت‌های بزرگ ناشر کتاب‌های درسی، تا زمانی که این پیشرفت‌ها حاصل نشود، حاضر به همکاری جهت آزمایش صفحات الکترونیکی نخواهند شد. ولی اکنون، سازندگان وعده می‌دهند که ظرف یک یا دو سال آینده، صفحات الکترونیکی با نمایشگرهای بزرگ رنگی به بازار عرضه خواهند شد. هگارتی چنین پیش‌بینی می‌کند که اگر چنین شود، نقطه جهشی برای این صفحات الکترونیکی خواهد بود. او می‌گوید: «این کار یک گام خیلی بزرگ به جلو خواهد بود».
البته اگر مسئله قیمت حل شود. جو اسپوزیتو، مشاور در رسانه‌های دیجیتال و مدیرعامل سابق دایره‌المعارف آنلاین بریتانیکا، اشاره می‌کند که قیمت دستگاه‌های تخصیص داده شده برای این پروژه‌ها از 350 دلار شروع می‌شود. شاید خواندن یک کتاب درسی الکترونیکی روی لپ‌تاپ خیلی برای چشم راحت نباشد، ولی اکثر دانشجویان در حال حاضر لپ‌تاپ دارند که با یک نمایشگر رنگی کامل می‌شود. اسپوزیتو می‌گوید: «لپ‌تاپ دانشجویان، یک رقیب و مانع عمده برای دیگر دستگاه‌های خواندن کتاب‌های الکترونیک است».
به همین دلیل است که دانشگاه ایالتی میسوری در حال اجرای یک پروژه آزمایشی با موضوع استفاده از لپ‌تاپ برای خواندن کتاب‌های درسی الکترونیک است که با شرکت 500 دانشجو از 11 رشته انجام می‌شود. هدف از اجرای این پروژه، مقایسه میزان یادگیری درس‌ها بین دانشجویانی است که از کتاب‌های چاپی، لپ‌تاپ یا صفحات الکترونیکی استفاده می‌کنند.
این، رویکردی عاقلانه است. پنج سال پیش، دستگاه‌هایی مانند کیندل حتی وجود هم نداشتند. این‌که پنج سال دیگر دانشجویان از چه دستگاهی برای مطالعه کتاب‌های درسی الکترونیکی خود استفاده خواهند کرد را هیچ کس نمی‌تواند حدس بزند، هر چند خیلی از مردم به تکاملی همگرا در لپتاپها، صفحات الکترونیک، دستگاه‌های پخش موسیقی قابل‌حمل و گوشی‌های همراه هوشمند امید دارند.
مرزهای بین این دستگاه‌ها هر روز محوتر می‌شوند! این پیش‌بینی نیلان چوکسی، از موسسان و مدیر عامل شرکت لکسایکل است که نرم‌افزار استانزا، ابزار محبوب مطالعه کتاب‌های الکترونیک را بر روی گوشی‌های همراه آی‌فون تولید می‌کند. او می‌گوید: «همه در حال مسابقه هستند تا بتوانند دستگاهی همه منظوره بسازند».
ادامه این مطلب را فردا در خبرآنلاین دنبال کنید.
نیچر، شماره 7238- ترجمه: مجید جویا
نظر شما