این دانشنامه فعالیتهای زیربنایی را از سه سال پیش زیر نظر حجت‌الاسلام دکتر «یعقوب علی برجی» آغاز کرده و جلد نخست آن به مرحله چاپ رسیده است. با وی درباره مسائل دانشنامه نویسی و موضوع دانشنامه اختصاصی امام رضا(ع) گفت وگو کرده ایم:
پیشینه دانشنامه‌نگاری در اسلام به چه زمانی می‌رسد؟
- «دانشنامه» کتابی مرجع است که دو هدف اصلی را دنبال می‌کند؛ یکی دربرگیری موضوعات و مباحث رشته خاص یا گروهی از رشته‌ها و دیگری آسان‌کردن دستیابی به مطالب. دانشنامه‌نویسی دو دوره را پشت سر گذاشته است. در دوره نخست، دانشنامه‌ها به‌گونه موضوعی طبقه‌بندی می‌شدند و در دوره دوم به صورت الفبایی. در دانشنامه‌های موضوعی، دانشوران همواره تلاش می‌کردند همه دانشهای رایج زمان خود را در یک مجموعه سامان بدهند. جالب است بدانید درعرصه دانشنامه‌نویسی به صورت موضوعی، امامان معصوم(ع) پیشگام بودند. کتابهای صحیفه فاطمه زهرا(س) و جامعه امام علی(ع) و صحیفه رضویه(ع) را می‌توان جزو اولین دانشنامه‌هایی از این دست نام برد.
در جهان اسلام، در کنار آثاری که در حوزه‌های تخصصی فقه، کلام، تفسیر و... نوشته شده، مجموعه‌هایی نیز که جامع همه علوم رایج زمان بوده‌اند، تدوین شده است. از این مجموعه‌ها با عناوین مختلفی از جمله دانشنامه یاد شده است. عیون الاخبار تألیف ابن‌قتیبه دینوری، تاریخ‌نگار، لغت‌شناس و آموزگار عرب یکی از این گونه دانشنامه‌هاست که با عنوان «کتاب‌السلطان» آغاز شده و با «کتاب‌النساء» پایان می‌پذیرد. دانشنامه علایی (۴۲۸ق) ابن‌سینا نیز اولین دانشنامه علوم فلسفی است که برای استفاده درباریان نوشته شد و در آن دانشها بر پایه اصول حکمت، در چهار رشته منطق، الهیات، طبیعیات و ریاضیات (شامل ستاره‌شناسی و موسیقی) تنظیم شده است. رساله ابونصر فارابی (۳۳۹ق)، یکی دیگر از این دانشنامه‌هاست. در این کتاب، دانشها در پنج عنوان دسته‌بندی شده‌اند که بیشتر ناظر به علوم عقلی است. جوامع‌العلوم، رسائل اخوان الصفا، نزهت‌نامه، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، حدائق‌الانوار فی حقائق الاسرار، دُره‌التاج لغُره‌الدیباج، نوادرالتبادر لتحفه‌البهادر، نفائس‌الفنون فی عرائس‌العیون و ... از دیگر دایره المعارف‌های موضوعی است.
تدوین دسته دوم؛ یعنی دانشنامه‌های الفبایی از چه زمانی مرسوم شد؟
- نیمه قرن نوزدهم میلادی بود که ایرانیان با دانشنامه‌نویسی اروپایی آشنا شدند و این آشنایی سبب دگرگونی‌های گسترده‌ای در دانشنامه‌نویسی شد. اولین دگرگونی در «نامه دانشوران ناصری» رخ داد که تدوین آن در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار به سرپرستی اعتضاد‌السلطنه وزیر علوم وقت آغاز شد. این کتاب شرح زندگی دانشمندان، مشایخ، فقیهان، حکیمان، طبیبان و نویسندگان اسلامی است. در این کتاب مطالب دانشنامه‌ای برای نخستین بار به صورت الفبایی ارایه شده‌اند. نخستین مجلد نامه دانشوران به خط محمدرضا صفا، در ۱۲۹۶ قمری به چاپ رسید و پس از انتشار جلد هفتم کتاب در ۱۳۲۴قمری که تا حرف «ش» رسیده بود، نیمه‌تمام ماند.
نقطه عطف در دانشنامه‌نویسی دوره دوم، دانشنامه مُصاحب است که تدوین آن از سال ۱۳۴۵شمسی آغاز شد و پس از گذشت ۲۵ سال به انجام رسید. این کتاب نخستین دانشنامه پارسی است که با هدف ترجمه دانشنامه کوچک و یک‌جلدی «کلمبیا وایکینگ» به سرپرستی مرحوم دکتر مصاحب و با همکاری گروهی از اهل دانش و پژوهش و مترجمان ایرانی آغاز شد؛ ولی از آنجا که کلمبیا وایکینگ برای مخاطبان آمریکایی - و نه ایرانی تهیه شده بود و پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی فارس‌زبانها نبود، دست‌اندرکاران دانشنامه فارسی مصمم شدند تا در تدوین آن، آمیزه‌ای از ترجمه و تألیف را به‌کار گیرند.
گمان می‌کنم از دهه ۶۰ نگارش دانشنامه‌های مذهبی رونق گرفت...
- دقیقاً! مثلا تدوین دانشنامه تشیع از سال 1361 شروع شد و دایره المعارف بزرگ و دانشنامه جهان اسلام هم از جمله دانشنامه‌های تخصصی با رویکرد عمومی هستند که نگارش آنها از سال ۶۲ آغاز شد. شاید برایتان جالب باشد بدانید، هم‌اکنون تنها در شهر مقدس قم حدود ۵۰ دانشنامه تخصصی در 26 مرکز در دست نگارش است! از جمله مهمترین این دانشنامه‌ها، موسوعه امام حسین(ع) در بنیاد معارف اسلامی، دانشنامه اصولیین شیعه در پژوهشکده فقه و حقوق، دایره المعارف قرآن کریم در مرکز فرهنگ و معارف قرآن و موسوعه فقه اسلامی بر پایه مذهب اهل بیت در مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی هستند.
و البته دانشنامه امام رضا(ع)!
- بله. البته موسوعه‌نگاری و تک‌نگاری با موضوع امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) از گذشته مورد توجه دانشمندان مسلمان بود. مرحوم شیخ صدوق در قرن چهارم هجری کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع) را تألیف کرد که شامل بسیاری موضوعات مربوط به شؤون امام نظیر میلاد حضرت، وجه تسمیه ایشان، روایاتی درباره مادر ثامن الحجج(ع)، اوضاع سیاسی آن زمان، اخبار آن حضرت در توحید، مناظرات ایشان با ادیان و مذاهب مختلف، بیانات آن حضرت در تفسیر قرآن، سبب پذیرش ولایتعهدی و ... می‌شد. این اثر اولین دانشنامه موضوعی درباره امام رضا(ع) است.
پس از شیخ صدوق، مرحوم علامه مجلسی(ره) در جلد چهل و نهم کتاب ۱۱۰ جلدی بحارالانوار، با همین نگاه جامع و دانشنامه‌ای به امور مربوط به امام رضا(ع) و سخنان و خطبه‌های ایشان پرداخت. در دوره معاصر هم آیت‌ا... عزیزا... عطاردی -که در مرداد ماه سال گذشته به رحمت خدا رفتند- در «مسند الامام الرضا» دایره المعارفی از زندگی و سخنان امام هشتم(ع) ارایه کرد.
خوشبختانه اکنون در موضوعات مختلف درباره امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع)، ده‌ها کتاب تألیف شده است، به طوری که در کتابخانه تخصصی امام رضا(ع) در قم هم اکنون حدود دو هزار عنوان کتاب جمع‌آوری شده است. موضوعات آثار رضوی از تنوع بالایی برخوردار است، از جمله، اخلاق، ادبیات و هنر، امامت، امام رضا(ع) و اهل سنت، اصحاب و راویان امام رضا(ع)، جاده ولایت، چهل حدیث از امام رضا(ع)، شروح خطبه توحیدیه، شروح حدیث عمران صابی، شرح حدیث رأس الجالوت، حدیث سلسله الذهب، شروح ذهبیه، راهنمای حرم رضوی، زندگینامه امام رضا(ع)، زیارتنامه، سخنان امام رضا(ع)، مدایح رضوی، سفرنامه‌های مشهد، آستان قدس رضوی، ادعیه رضوی، طبّ‌الرضا، کرامات امام رضا(ع)، کتابنامه و مقاله‌نامه، پایان‌نامه‌ها، کودک و نوجوان، مناظرات، ولایتعهدی، تاریخ مشهد، مادر امام رضا(ع)، فرزندان امام رضا(ع)، مجموعه مقالات، گزارش جشنواره‌ها، تعزیه، تاریخ خراسان، اوقاف آستان قدس، مدفونین در حرم رضوی و حوزه‌های علمیه خراسان و... .
با وجود این آثار، چه ضرورتی برای نگارش دانشنامه امام رضا(ع) وجود دارد؟
- ما در دانشنامه امام رضا(ع) در پی تبیین جامع، صحیح و کارآمد فرهنگ رضوی و ساماندهی به سبک دانشنامه‌ای مطالب متنوع و پراکنده‌ای هستیم که طی قرن ها و در مکان های مختلف نویسندگان درباره امام رضا(ع) نوشته‌اند. همچنین معرفی جامع مجموعه کتابها و آثار مختلفی که درباره آن حضرت نوشته شده -بویژه نسخه‌های خطی که دستیابی به آنها حتی برای پژوهشگران دشوار است- و معرفی شخصیت هایی که از اصحاب امام رضا(ع) بوده‌اند یا از ایشان روایت نقل کرده‌اند یا آن حضرت درباره آنان فرمایشی فرموده، اهداف دیگر از نگارش دانشنامه را تشکیل می‌دهند و چنین اثر جامعی تاکنون تدوین نشده است؛ این دانشنامه درصدد پر کردن این خلأ است.
/6262
نظر شما