موضوع تمدن اسلامی و پرداختن به آن بحث جدیدی است، بحثی که بیش از آن که مسلمانان به آن توجه کنند، غربی ها به آن توجه کردند. دلیل و زمینه آن به زمانی بر می گردد که غرب در صدد شناخت شرق برآمد. این شناخت به هدف توسعه کارهای اقتصادی و تبلیغ مسیحیت بود، اما در کنار آن شرق شناسی شکل گرفت. یکی از زیر مجموعه های شرق شناسی، پرداختن تمدن اسلامی و به اصطلاح، کشف آن بود. آثار تاریخی و جغرافیایی بسیاری که به عربی و از میراث مسلمانان و مغفول بود، در اروپا چاپ انتقادی شد. به تدریج در کنار آنها به تمدن اسلامی به مثابه یکی از تمدن های کهن بشری نگریسته شد. این دانش یعنی «علم تمدن اسلامی» طی کتابها و مقالاتی تحقیق و عرضه شد، آثاری که درآنها قضاوت هایی نسبت به اسلام، دولت های اسلامی، و مباحث تمدنی دیگر پرداخته می شد. غربی ها در قرن نوزدهم در مقایسه با قرون قبل، به خاطر رهایی از استبداد فکری و دینی کلیسا، بی طرفانه تر نسبت به اسلام نگریستند. در میان نوشته های آنها، به خصوص وقتی به انتقاد از قرون وسطای مسیحی می پرداختند، از اسلام ستایش می کردند.
بدین ترتیب نوشته ها جملات زیادی از متفکران قرن نوزدهم در ستایش اسلام وارد ادبیات جاری آنها شد. این مطالب، به تدریج توسط مصری ها به عربی ترجمه و میان مسلمانان شد. اندک اندک «علم تمدن اسلامی» پدید آمد و به تبع آنچه در عربی نشر می شد، به حوزه زبان فارسی هم سرایت کرد. برخی از کتابها بیشتر شهرت یافت و در این میان تاریخ تمدن عرب گوستاولوبون و سپس تاریخ تمدن اسلام جرجی زیدان از آثاری بود که شهرت زیادی یافت و به فارسی هم ترجمه شد.
حس توجه به «علم تمدن اسلامی» در دوره پس از مشروطه در ایران مطرح شد و در دوره رضا شاه جدی تر به آن نگریسته شد. بخشی از جریان دفاع از اسلام توسط مسلمانان و از جمله ایرانی ها، در قالب ستایش های غربی ها از تمدن اسلامی بود، این که اسلام تمدن بزرگی پدید آورده و پیامبر (ص) مرد بزرگی بوده که انقلابی پدید آورده است. در این باره کتابهایی نوشته شد که از آن جمله کتاب تمدن الاسلام از شیخ قاسم مهاجر عالم ایروانی الاصل مقیم خوی است، مرد دانشمندی که به دلیل آشنایی با زبان روسی با بخشی از کتابهای غربی ها راجع به اسلام آشنا بود. این اثر که در سال 1313 منتشر شد، مملو از نقل قول از نویسندگان فرنگی در باره اسلام است که برخی ستایش و برخی انتقاد است که او خواسته به آنها پاسخ دهد.
اثر دیگر در داخل ایران که آن هم در سال 1313 ش منتشر شد کتابی با نام الهادی بود که شخصی با نام میرزا هادی بن ابوتراب نوری مازندرانی نوشت و مطبعه مجلس آن را چاپ کرد. نویسنده در این کتاب که سرشار از اغلاط چاپی و با نثری آشفته نوشته شده، با استناد به گفته های افرادی مانند برنارد شو، گوستاولوبون و بسیاری دیگر، سعی می کند نشان دهد که غربی ها از پیامبر ما ستایش ها کرده و اسلام را تمجید کرده اند. نویسنده، فصلی هم در نبوت و امامت داده که آن هم از زاویه تمدنی است. این کتاب در 159 نمونه از انعکاس بحث تمدن اسلامی یا همان «علم تمدن اسلامی» در میان ما ایرانی است. در صفحه آغازین این کتاب لیست بلندی از نویسندگان فرنگی که مطالبی در باره تمدن اسلامی یا برخی از موضوعات فرعی آن نوشته اند آمده که جالب توجه و البته معلوم نیست تا حد درست است. ژان ژاک رسو: تاریخ العرب. گوستاودوپر سوال: تاریخ الاعرب، تولستوی: کتاب محمد، هرتن آلمانی: استعداد الاسلام ، کارلایل: کتاب الابطال و....
این جریان به همین سبک و سیاق ادامه یافت و بعدها همین خط و ربط در نشریه آیین اسلام که پس از شهریور بیست منتشر می شد، ادامه یافت. مشابه آن را در مقالات مکتب اسلام و نویسندگان قمی آن دوره با همان طرز فکر شاهدیم. اندلس و ادبیات مربوط به سقوط آن هم به این تمدن افزوده شد.
فکر تمدن اسلامی و توجه به آن در آثار سید محمدعلی مبارکه ای (م 1325 ش)هم وجود دارد و او را هم باید از زمره روحانیون اصلاح طلبی دانسته که با توجه به تمدن غرب و انحطاط تمدن اسلام، کوشید نگاه جدید به برخی از آموزه های اسلامی داشته باشد. بدین ترتیب «علم تمدن اسلامی» به صورت یکی از گفتمان های رایج در ادبیات قرن گذشته ما در آمده و تاثیر مهمی در تصمیمات فکری و ایدئولوژیک ما داشته است.
نظر شما