ایران دچار کاهش رشد علمی شده؟/ ترکیه سایه به سایه ایران می‌آید

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، کاهش شیب رشد علمی کشور موضوع بحث دیشب گفتگوی ویژه خبری بود. در این برنامه مهدی نژاد، معاون سابق پژوهشی وزیر علوم و محمود نیلی احمد آبادی رئیس دانشگاه تهران به صورت حضوری شرکت داشتند و جعغر مهراد عضو هیات علمی دانشگاه شیراز نیز به صورت تلفنی به ارائه دیدگاه های خود پرداخت.

در ادامه مشروح این میزگرد را می خوانید:

برخی اوقات شاهدیم مسئولان وزارت علوم معتقد به کاهش رشد علمی نیستند. از جمله دکتر فرهادی در شهریورماه این موضوع را گفت. مسئولان وزارت علوم به هر دلیلی حاضر به حضور در برنامه امشب نشدند. برخی از روسای دانشگاه ها هم معتقد به این کاهش هستند. شما هم معتقدید؟
محمود نیلی احمدآبادی رییس دانشگاه تهران: اگر درباره رشد علمی سخن بگوییم باید شاخص آن را نیز در نظر بگیریم. اگر منظور نمایه های علمی و انتشار مقالات است، مطلق انتشارات علمی ما کاهش نیافته. ما در بحث عمومی پدیده ها داریم که هر پدیده ای در آغاز به آرامی شروع می شود. رشد سریع را ادامه می دهد و در ادامه رشد کمتر می شود. بسته به وارد کردن نیروها، می توانیم این رشد را کم یا زیاد کنیم. در آغاز رشد علمی کشور، تعداد افراد دخیل محدود بود. به مرور افراد دیگری وارد شدند. امروز در حوزه علوم پایه و مهندسی کشاورزی می توانیم بگوییم افرادی که وارد این حوزه شدند به حد اشباع رسیدند. هر دانشجوی دکترا می تواند تعداد معدودی مقاله را منتشر کند. لذا هر چه جلوتر می رویم تعداد افراد کاهش می یابد. عدد مطلق ثابت است و تعداد افرادی که به این جرگه می پیوندند، کاهش می یابد.

در رشته های فنی افت نداشتیم؟
احمدآبادی: اگر مثلا ۵ یا ۸ سال پیش را مقایسه کنیم، یک دانشجوی علمی ما اگر با ۲ یا ۳ مقاله در web of scince مقاله داشت این الان به ۴ رسیده و بیش از این نیز منطقی نیست.

شما این حرف را قبول دارید؟
مهدی نژاد: جمهوری اسلامی ایران دنبال قدرت علمی است. انتشار مقاله، بخشی از قدرت علمی است. فرض کنید مقالات ما در اسکوپوس از ۴۰ هزار تا به ۱۰۰ هزار تا برسد. این مد نظر حضرت آقا نیست. اساس کار پژوهشهای کاربردی و هدفمند است. آقای دکتر اشاره کردند وقتی آمار دانشجویان و سرانه مقاله ثابت باشد، بدیهی است مقالات ثابت بماند. ولی وقتی پارادایم را تحقیقات گستره ناظر بر رفع نیازهای فعلی و آینده کشور ببینیم، به این منطق که یک نفر یا دو نفر را داریم محدود نمی شویم. تعداد کثیری مقاله وارد می شود و مقاله یکی از نمودهایی است که رشد علمی کشور افزایش می یابد. شیب تولیدات علمی ما ثابت و در برخی موارد کاهش یافته. رتبه ما در اسکوپوس در ۲۰۱۴ بهتر شده و شده ایم ۱۶. این به دلیل افزایش قدرت ما نیست، به دلیل کاهش رشد رقباست.

ترکیه از ما جلو زده؟
مهدی نژاد: نه، ما در اسکوپوس ۱۶ هستیم و ترکیه ۱۹ است. می توان گفت در ۲۰۱۵ که سال آینده است این را باید دید. در isi رتبه ایران ۲۰ یا ۲۱ است و ترکیه از ما بالاتر است. شیب منفی شده و ما داریم عقبگرد می کنیم. نگرانی حضرت آقا را از دیدگاه خود می گویم؛ ما یک افق و چشم اندازی داریم که می گوییم علم، اقتصاد و فرهنگ اقتدار ما را ایجاد می کند. علم کالای لوکس نیست بلکه تاثیر مستقیم در زندگی ما دارد. یک چیز حاشیه‌ای نیست. برای حفظ جایگاه و استقلال خود، باید به اهداف علمی خود برسیم.

ملاک محاسبه رشد علمی ممکن است محل مناقشه باشد. در این دولت شاید بگویند ملاکهای قبلی را قبول نداریم. ملاکها چه بوده؟
احمدآبادی: بخشی از رشد علمی، انتشارات است. شما باید فعالیت کنید و نتایجش را منتشر کنید. بخشی از پیشرفت علمی مقالات است. اثربخشی این یافته ها در ثروت ملی و تولید ناخالص ملی و رفاه مردم باید محاسبه کرد. مقالات تعدادشان پیداست ولی دو فاکتور دیگر را باید دید. یکی ضریب اثر است و دیگری h-index. در سالهای اخیر تعداد کسانی که در نشریات ضریب اثر و h-index دیگران بودند، افزایش یافته و باید این عوامل را در محاسبات خود استفاده کنید. ولی در همه ارقام به تعداد مقالات ارجاع می شود.

پیش از این نیز بر تعداد مقالات ملاک گرفته می شد؟

مهدی نژاد: این در کل دنیا است. در اسکوپوس رتبه بندی کشورها پیداست. اول آمریکاست و ۱۶م ما هستیم. ولی می آیند ۵-۶ پارامتر دیگر می‌دهند. یکی هم h-index است که سابقه کمتر از ۱۰ سال دارد. این را وارد محاسبه کنید و ببینید کیفیت مقاله چیست. این ناظر بر کیفیت است و حرف کاملا درست است. وقتی از مرحله تولید حجمی عبور کردیم به موضوع کیفیت می پردازیم.

این ملاک جدیدی است؟
مهدی نژاد: رتبه بندی ها را بر اساس تعداد مقالات می‌دانند. ولی اگر یک کشوری بخواهد به قدرت علمی برسد باید برنامه ریزی کند. وقتی به مقالات ارجاع داده می شود، این ضریب بالا می رود. ولی در رتبه بندی ها تا الان عمدتا بر همین مقیاس بود. وگرنه می شود مقالات مشترک با خارجی ها و سایر ملاکها را نیز می توان در نظر گرفت.

جعغر مهراد عضو هیات علمی دانشگاه شیراز به صورت تلفنی وارد گفتگو شد.

نظر شما در این باره چیست؟
مهراد: الان باید بین پایگاه استنادی و isi تفاوت بگذاریم. Isi در حدود ۱۲۵۰۰ مقاله را ایندکس می کند. در بخش اول علوم انسانی است که ۳۰۰۰ مجله را در میان می گیرد و بقیه سایر مقالات در سایر حوزه ها است. این مقالات را بررسی می کنند. در مقابل اسکوپوس تعداد مجلات نزدیک به ۲۰ هزار تاست. هر چه آمار بالا برود کیفیت پایین می آید.

وضع رشد ما چطور است؟

مهراد: در سالهای گذشته رشد تولید علمی ایران مطلوب و چشمگیر بود.

تا چه سالی؟
مهراد: تا دو سال اخیر. دوستان می گویند ثبات یافتیم و من می گویم پذیرفته نیست. در سال ۲۰۱۰ در اسکوپوس ۲۹۶۰۰ مقاله داشتیم در ۲۰۱۱ این تعداد می شود ۳۹۰۰۰ و در ۲۰۱۲ تعداد مقالات ما ۴۰۰۰۰ می شود و در ۲۰۱۳ همان تعداد مقاله شده ۳۹۰۰۰ عدد و در ۲۰۱۴ مقالات ما شده ۴۱۰۰۰ مقاله. ایران ظرفیت بالایی در تولید علم دارد.

چرا رشد علمی ایران کاهش یافته؟
مهراد: حدود ۲۶۰۰ دانشگاه کوچک و بزرگ داریم. دلیل عمده اش سهم اندک پژوهش از تولید ناخالص داخلی است که حدود ۴۵ صدم درصد است. اما ایران کشور برخورداری است.

در همه سالها این موضوع چنین بوده؟
مهراد: همیشه اینطور نبوده. تحریمها را می توان گفت. ناکارآمدی مدیران در حوزه پژوهشی را گفت. ایجاد تغییرات در آیین نامه ارتقا هم هست. افزایش نشریات فارسی نه انگلیسی هم هست که کار را آسان کرده و به جای انتشار در مجلات معتبر خارجی ترجیح می دهند در نشریات داخلی منتشر کنند. موضع گیری های چند گانه و ضد و نقیض مسئولان هم هست که در برخی از مسایل اتفاق نظر ندارند.

چندی پیش در دانشگاه شما وزیر اسبق علوم گفته بود رشد علمی یک توهم است.
مهراد: اینطور نیست. دوستان توجه کنند شاید تولید علمی فی نفسه ارزش نباشد، ولی چه استفاده هایی از آنها می شود. در رتبه بندی های دانشگاهی از کیفیت، کمیت و اقتباس استفاده می شود. در ۳ نظام رتبه بندی بین المللی جایگاه خوبی نداریم. در آخرین آمار تایمز از ۸۹۱ دانشگاه طراز اول جهان فقط ۸ دانشگاه ما وجود دارد. به عبارت دیگر دانشگاه های ما بین المللی نیستند و دانشجوی بین المللی در این دانشگاه ها جذب نمی شود.

تاثیر این حرفها که یاس آور است در محیط علمی چیست؟
مهراد: ما اسناد بالا دستی و سند چشم انداز ۱۴۰۴ را داریم که تکلیف کرده باید در منطقه جنوب غرب آسیا رتبه اول علم و فناوری و اقتصاد را داشته باشیم. نقشه جامع علمی کشور، همین تاکید را می کند و اخیرا سیاست‌های جامع علم و فناوری به دانشگاه ها این تکلیف را عنوان کرده. اگر از این مسیر تبعیت نشود، این مسیر انحراف است.

نظر شما درباره این حرف های یاس آور، چیست؟
احمدآبادی: این حرف را نشنیدم. فضای دانشگاه ها امیدبخش است. اگر این حرف هم زده شده باشد، دانشجویان ناامید نمی شود و امیدوار هستند.

نظر شما چیست؟
مهدی نژاد: انکار خورشید، خورشید را از بین نمی برد. اینها را دنیا می گوید. زمانی که بحث ۱۱.۵ درصد رشد بود، این مقاله سنگین در دنیا صدا کرد. در انجمن سلطنتی انگلستان عنوان شد جغرافیای تولید علم در جهان عوض شده و ایران در نوک قله تولید علم جهان است. قراردادن ماهواره در مدار با پرتاب اول، چه معنی ای دارد؟ کره جنوبی ۷ بار با کمک روسیه خواست این کار را بکند و نتوانست.

احمدآبادی: آمار دانشگاه ها می گوید ۱۵ دانشگاه برتر ایران بیشترین سهم را در تولید علم دارند. در سالهای گذشته با افزایش دانشجویان مواجه بودیم. دانشگاه ها با اشتغال زیاد استادان به کلاس و گرفتن زیاد پایان نامه باعث کم شدن کیفیت می شوند. لذا سیاست ما منطقه ای کردن دانشجویان است. برای رشد علمی باید رشته های علوم اجتماعی و علوم انسانی را وارد کنیم و به امر کیفیت بپردازیم. کیفیت به اندازه تعداد مقالات مهم است.

۴۷۲۳۱