از ظریف تا فرهادی؛ «دیپلماسی‌ لبخند» چگونه به آموزش‌عالی سرایت کرد؟/ پرونده‌ای برای دیپلماسی‌علمی ایران

محمد حسین نجاتی: درهای باز آموزش عالی حالا در دنیا، به اصلی ثابت شده تبدیل شده است. آمریکا، آلمان و ژاپن از نخستین کشورهایی بودند که از دو طریق درهای آموزش عالی خود را برای دیگر کشورها باز گذاشتند. راه نخست جذب دانشجویان خارجی و تبادل استاد و دانشجو و راه دوم انجام تحقیقات و فعالیت های علمی مشترک با دیگر کشورها. در این سیاست هم کشور های توسعه یافته با استفاده از ظرفیت های دانشجویی کشورهای در حال توسعه به اهداف خود می رسند و هم کشورهای در حال توسعه با مشارکت بیشتر بنییه علمی خود را تقویت می کنند. 

در ایران از اواسط دهه هفتاد شمسی نخستین تلاش ها برای تقویت مراودات علمی آغاز شد. اما در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۲ همزمان با افزایش تنش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی، دیپلماسی علمی در ایران تا حد زیادی تحت تاثیر این سیاست ها قرار گرفت. 
پس از آن تحریم های بین المللی پس از صنایع دفاعی و شریان های اقتصادی، آموزش عالی ایران را نشانه گرفتند.
با آغاز دولت یازدهم اما تلاش های جدی تری برای حل بحران هسته ای و چالش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی آغاز شد و نتیجه این تلاش ها بعد از دو سال در تیرماه ۱۳۹۴ به سرانجام رسید و ایران با کشورهای ۵+۱ به توافق رسید.
پس از آن تحلیل های مختلفی از تاثیرات توافق هسته ای اعلام شد و در حوزه اجتماعی کارشناسان سهم دو حوزه آموزش عالی و گردشگری را بیش از سایر حوزه های خواندند. به طوریکه تحلیل این تاثیرات نشان داد،حوزه‌های علمی و آموزشی در چند سال اخیر مانند حوزه های دیگر با تحریم ها گره خورده بود و توافق هسته ای می تواند برای آموزش و پژوهش نیز خبری خوش باشد. (اینجا)
این اتفاق حتی خود را در چهل و هشتمین همایش معاونان آموزشی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور نیز نشان داد و آنها بر ضرورت استفاده از شرایط پس از تحریم تاکید کردند.(اینجا)

اما آنچه بیشتر تاثیرات رفع تحریم ها را نشان داد، تقویت دیپلماسی علمی بود. اتفاقی که حتی در گزارش مجله ساینس نیز بازخورد داشت. به طوریکه نشریه علمی «ساینس» با پرونده ای مفصل در خصوص پیشرفتهای علمی اخیر ایران پیش بینی کرد با توجه به برنامه‌های بلندپروازانه دانشمندان ایرانی به رغم تنگناها و محدودیتهای ناشی از تحریم‌ها، با پایان یافتن این محدودیتها شاهد شکوفایی پژوهش و تحقیقات علمی در کشور باشیم. (اینجا)

با ادامه روند اجرای تعهدات توافق هسته ای، کشورها یک به یک تمایل خود را برای حضور در ایران و رایزنی با مسئولان آموزش عالی اعلام کردند و در این مسیر اتریش اولین کشوری بود که برای رایزنی های علمی خود را به ایران رساند.(اینجا) اهمیت حضور اتریش در ایران از آنجایی بود که اتریش یکی از مهم ترین مراکز علمی در اروپا به حساب می آید و در حوزه های اقتصادی، علوم انسانی و روانشناسی و علوم پزشکی شهره مراکز علمی اروپاست.

پس از اتریش آلمانی ها، خود را به تهران رساندند و اینبار به همراه مسئولان یکی از معتبر ترین موسسه های علمی در این کشور. آلمانی ها در این سفر با مسئولان موسسه ماکس پلانک به تهران آمدند. (اینجا)

این موسسه در ۲۶ فوریه ۱۹۴۸ توسط تعدادی از فیزیکدانان اتمی آلمان مانند ورنر هایزنبرگ و اتو هان تأسیس شد و جایگزین انجمن قیصر ویلهلم برای توسعه علوم شد، که در سال ۱۹۱۱ ایجاد شده بود. مؤسسه‌های ماکس پلانک در زمینه‌های علوم طبیعی به ویژه فیزیک، زیست شناسی، علوم انسانی و علوم اجتماعی به پژوهش‌های پایه می‌پردازند. انجمن ماکس پلانک با دانشگاه‌های مرتبط با خود دانشکده‌های پژوهشی ماکس پلانک (Max-Planck-Research-Schools) را بنا کرده است.
نکته مهم دیگری که اعتبار این موسسه تحقیقاتی را بیش از پیش افزایش می دهد، کارنامه محققان او در دریافت جایزه های معتبر علمی به خصوص جایزه نوبل است. 
به طوریکه محققین شاغل در موسسات انجمن ماکس پلانک تا به حال موفق به دریافت ۱۵ جایزه نوبل شده‌اند که این تعداد جایزه نوبل توسط هیچ انجمن تحقیقاتی دیگر در دنیا دریافت نشده است.

در این بین پس از آلمان و اتریش، ایتالیایی ها هم برای مراودات علمی به تهران آمدند. به طوریکه در این حضور یادداشت تفاهم همکاری دانشگاهی، علمی و فناوری میان وزیر علوم، تحقیقات و فناوری ایران و وزیرآموزش دانشگاه ها و تحقیقات ایتالیا امضا شد. (اینجا)

به طوریکه، خانم دکتر جانینی وزیر آموزش دانشگاهها و تحقیقات ایتالیا نیز در این دیدار با ابراز امیدواری از اینکه در پایان سفر هیئت ايتالیا نتایجی داشته باشیم که راهگشای آینده همکاری های دو کشور باشد گفت : این سفر در پاسخ به سفر دکتر وحید احمدی معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم به ایتالیا صورت می گیرد و در راستای استفاده از افق بین المللی روشن بعد از توافق هسته ای است.

وی با تاکید بر اینکه ایران و تاریخ کهن و گرانبار آن همواره پایگاه مهمی دارد گفت : در همه زمینه های علم و فناوری بویژه تبادل استاد و دانشجو آماده همکاری هستیم. با این حال وزارت علوم نیز، تحرکاتی در این زمینه داشت.(اینجا)

به طوریکه حسین سالارآملی قائم مقام وزیر علوم در امور بین الملل با بیان اینکه در دوران پساتحریم دو پیشنهاد از سوی وزیر علوم به معاون اول رئیس جمهور ارسال شده است، گفت: یکی از پیشنهادهای وزیر علوم این بود که تمامی ابرپروژه هایی که با طرف خارجی در دوران پساتحریم قرار است در ایران اجرا شود، یک پیوست علمی، آموزش و فناوری داشته باشد تا در کنار اجرای این پروژه ها نیروهای متخصص در داخل کشور تربیت شوند و در آینده هم بتوانند همان پروژه ها را مدیریت و هم دانش فنی آن در جامعه رسوخ کند.

در طرف دیگر، وزیر علوم ایران نیز به کشورهای صاحب نام آموزش عالی سفر کرد.(اینجا)به طوریکه وزیر علوم ایران برای شرکت در اجلاس علوم و فناوری در جامعه به کیوتو ژاپن رفت. محمد فرهادی در حاشیه این اجلاسِ، دیدارهایی با وزاری علوم کشورهای دیگر داشته است. این درحالی است که در چندماه گذشته تیم های علمی از کشورهای دنیا به ایران آمدند و مسوولان آموزش عالی دولت دیدار کردند.وزیر علوم و فناوری ژاپن در این دیدار ضمن تاکید بر نقش محوری ایران در منطقه خاورمیانه، اجرایی شدن تفاهم نامه مشترک علم و فناوری بین دو کشور را گام مهمی در افزایش همکاری های علمی و پژوهشی ارزیابی کرد.وزرای علوم ایران و اندونزی خواستار گسترش همکاری مراکز علمی دو کشور شدندوزیر علوم کشورمان با وزرای علوم چهار کشور اروپایی نیز دیدار کرد.

اما اینکه چرا دیپلماسی علمی اهمیت دارد و ایران چه ضعف هایی در این میان دارد هم، یکی از نکات مهم در این تحرکات بود. به طوریکه،دکتر امین قانعی راد، جامعه شناس هم در این باره می گوید که نباید ماجرا سمبولیک باشد و در سطح مسئولین باقی بماند. او می گوید: در ابتدا دیپلماسی علمی جنبه فرمال و رسمی دارد اما باید رفته رفته عمیق شود و به لایه های زیرین برسد. یعنی اینطور نباشد که فقط در سطح وزارت علوم و روسای دانشگاه ها این تبادلات انجام شود. به عقیده من خود انجمن های علمی و گروه های موجود در دانشگاه ها بهترین اقدامات را در این زمینه می توانند انجام دهند تا دیپلماسی علمی هم ثمردهی بیشتری داشته باشد و هم گسترش پیدا کند. (اینجا)


همچنین وقفه ای که در چندسال اخیر در زمینه تبادلات علمی بین المللی ایجاد شد، باعث شده تا زمان زیادی برای کسب تجربه از دست برود. دکتر منصوری، استاد فیزیک دانشگاه شریف هم به این ضعف اشاره می کند و می گوید: متاسفانه در زمینه دیپلماسی علم ضعیفیم و کم تجربه. من در اوایل دهه هفتاد پیشنهاداتی داشتم که در همین راستا در وزارت علوم دفتری برای همکاری های بین المللی ایجاد بشود که در برهه هایی از زمان این اتفاق افتاد و دوباره تعطیل شد. آن زمان با یک هزینه بسیار کم و هوشمندی می توانستیم مبادله علم انجام دهیم. مثلا وقتی یک دانشگاه خارجی به یک استاد پیشنهاد یک کار تحقیقاتی را می داد، پول بلیط او را می دادیم و با اینگونه حمایت ها یک سری امکانات پژوهشی برای کشور ایجاد می کردیم.(اینجا) 

با این حال و در ادامه این تحرکات علمی در مهرماه امسال و همزمان با سفر وزیر خارجه آلمان به تهران، مسئولان آموزش عالی ایران با یکی از مهم ترین موسسه های تبادل استاد و دانشجو آلمانی دیدار کردند. در این نشست مشترک مجتبی شریعتی نیاسر، معاون آموزشی وزیر علوم، حسین سالار آملی، قائم مقام وزیر علوم در امور بین الملل و روسای دانشگاه های شهید بهشتی، علم و صنعت، جامع علمی کاربردی، فنی و حرفه ای، رئیس مرکز روابط بین الملل دانشگاه خوارزمی و مدیرانی از حوزه دانشجویی و پژوهشی وزارت علوم با دورثه رونالد دبیرکل موسسه تبادلات علمی آلمان (daad)، مذاکره کردند. (اینجا)

علاوه بر این معاون پژوهشی وزیر علوم در مورد جزئیات همکاری های علمی و فناوری با کشورهای اروپایی و آسیایی توضیحاتی ارائه داد. او با اشاره به توافق هسته ای بر تقویت دیپلماسی علمی عنوان کرد:«به دلیل مذاکرات هسته ای فضا باز شد؛ بسیار ی از این کشورها نگرانی داشتند که اگر توافق کنیم چطور با یکدیگر کار کنیم؛ علاقه‌مندی بود و رفت‌وآمدهای پراکنده نیز وجود داشت اما به این صورت که دولت حمایت کند وجود نداشت؛ به صورت پراکنده استاد یا دانشجو می‌رفت، اما عدد قابل توجهی نبود چون دولت خیلی حمایت نمی‌کرد، اما الآن فضا به گونه‌ای است که آن‌ها استقبال می‌کنند و دولت ما هم حمایت می‌کند. دانشگاه ها باید از این ظرفیت به خوبی استفاده کنند.» (اینجا)

۴۷۴۲