آنچه آسان به دست نامده است

اروینگ گافمن (Erving Goffman) در یکشنبه ۲۰ خرداد ۱۳۰۱ در آلبرتای کانادا به دنیا آمد و جمعه ۲۸ آبان ۱۳۶۱ در ۶۰ سالگی در فیلادلفیا در ایالات متحده از دنیا رفت. گافمن آدمی عجیب، تأثیرگذار و بسیار خلاق بود. کسانی گفته‌اند که او تأثیرگذارترین جامعه‌شناس آمریکایی قرن بیستم بوده است و یکی از شش نفر اولی است که دیگران در زمینه‌ی علوم انسانی به نوشته‌های آنان بیش از همه ارجاع داده‌اند. او درست ۶۰ سال پیش مقاله‌ای نوشت به نام «درباره‌ی کارکرد وجهه» (On Face-Work) که در ۱۱ مرداد ۱۳۳۴ منتشر شد.

او در این مقاله تلاش کرده بود نظریه ای بنا کند که بر اساس آن بگوید «وجهه» چی است و چه کارکردهایی دارد. او در این مقاله می‌گوید «وجهه ارزش اجتماعی مثبتی است که فرد به طور موثر درباره‌ی خودش مدعی است.» جالب است که هنوز هم پس از ۶۰ سال کم و بیش به این تعریف از وجهه ارجاع می‌دهند و استناد می‌کنند. یعنی این تعریف به خوبی در برابر آزمون‌های مختلف کارآمدی خود را نشان داده است.

همه‌ی ما تصویری از خودمان می‌سازیم و به جامعه و به اطرافیانمان یا کسانی که با آن‌ها سر و کار داریم نشان می‌دهیم. این تصویر را با طرز لباس پوشیدنمان، طرز رفتارمان، طریقه‌ی صحبت کردنمان و بسیاری نشانه‌های دیگر به دیگران منتقل می‌کنیم. وقتی در صحبت‌هایمان به سفرهایی که کرده‌ایم و چیزهایی که در این سفرها دیده‌ایم اشاره می‌کنیم، در واقع خود را جهان‌دیده معرفی می‌کنیم. وقتی به کتاب‌هایی که خوانده‌ایم استناد می‌کنیم خودمان را فرهیخته و اهل مطالعه معرفی می‌کنیم. وقتی لباس رسمی می‌پوشیم به مخاطبانمان می‌گوییم انتظار برخوردی بسیار صمیمی را از ما نداشته باشند، و وقتی لباس اسپرت می‌پوشیم خود را صمیمی‌تر معرفی می‌کنیم. نوجوانی که در دهه‌های گذشته سر کوچه می‌ایستاد و کف یک پایش را به تیر برق تکیه می‌داد و زنجیر می‌چرخاند خود را وابسته به دار و دسته‌ی کوچه معرفی می‌کرد. لهجه‌ها، تکیه‌کلام‌ها، حتی طرز راه رفتن ما پیام‌هایی را به اطرافیانمان منتقل می‌کند که در نهایت سرجمع این پیام‌ها وجهه‌ی ما را می‌سازد.

ممکن است گروهی از مردم در وجهه‌ای که از خود می‌سازند صادق نباشند. مثلاً به کتابی ارجاع می‌دهند و ازش صحبت می‌کنند اما در واقع هرگز آن کتاب را نخوانده‌اند و تنها در یک مهمانی از کسی دیگر درباره‌اش شنیده‌اند. ممکن است - و این یکی بیشتر امکان دارد - که آدم‌ها در ارزیابی خودشان و ساختن وجهه‌شان دقیق نباشند و ناخودآگاه به نفع ساختن وجهه‌ی بهتری از خودشان عمل کنند. مثلاً کسانی که تنها کمی از موضوعی سردرمی‌آورند، اما تخمینشان از خودشان بیش از «کمی» است.

اما مردم چه وجهه‌شان صادقانه باشد و چه نباشد، چه ارزیابیشان از خودشان درست باشد و چه نباشد، به این وجهه نیاز دارند، در تمام تعامل‌های اجتماعیشان از آن استفاده می‌کنند و برای همین بسیار به حفظ آن حساس هستند و از آن دفاع می‌کنند. به عبارت دیگر، حمله به وجهه‌ی افراد معمولاً سودی اندک و هزینه‌هایی بالا دارد.

احتمالاً بعضی از شما به خاطر دارید که مدتی پیش در اطراف چهره‌ای آکادمیک جنجال‌هایی به پا شد و او را متهم به سرقت علمی در سطح وسیع کردند. دانشگاه مربوط هم اطلاعیه‌ای صادر کرد و وعده داد که در اسرع وقت به این پرونده رسیدگی خواهد کرد. اما پس از آن دیگر خبری در این مورد نشنیدیم. به نظر می‌رسد حتی اگر به این پرونده رسیدگی کرده و فرد مذکور را خاطی تشخیص داده باشند، ترجیح داده‌اند مجازات‌ها را در سکوت اعمال کنند تا وجهه‌ی فرد خاطی مخدوش نشود.

این مثال نشان می‌دهد که نهادهای اجتماعی نیز صاحب وجهه هستند و پیوند نه چندان سستی میان وجهه‌ی خود و اعضای نهاد حس می‌کنند و به همین دلیل از وجهه‌ی اعضای خود محافظت می‌کنند. همه‌ی این‌ها بیش‌تر تایید می‌کند که حمله به وجهه‌ی افراد هزینه‌های زیادی دارد.